bitkilerde hayvanlarda üreme

BİTKİLERDE ÜREME ve GELİŞME



Bitkilerde döllenmeyi sağlayan gerçek gametler mayoz bölünme ve onu izleyen mitoz bölünmeli hazırlık dönemiyle meydana getirilir.Bu hazırlık dönemine monoploit büyüme evresi denir.Bu evre organizma ne kadar ilkelse o kadar uzundur.Hayvanlarda bu monoploit devre yoktur.

A.ÇİÇEKSİZ BİTKİLERDE ÜREME

Çiçeksiz bitkilerin hemen hepsi spor meydana getirir.Sporlar çimlenerek haploit bitkicikleri oluştururlar.Gametofit denen bu bitkicikler gelişerek gametleri oluşturur.Döllenmeyle oluşan zigot ise gelişerek diploit spor bitkisini meydana getirir.

1.Su Yosunlarında Eşeyli Üreme

Monoploit bir su yosunu olan Ulotrix spor oluşturup eşeysiz üreyebildiği gibi,farklı bireylerin oluşturduğu izogametlerin döllenmesi şeklinde eşeyli üremede yapabilir.

Bazı alglerde yalnız zigot diploit kromozomludur.Zigot meydana geldikten sonra mayoz bölünme geçirir,sonuçta dört tane monoploit hücre oluşur.Meydana gelen bu hücreler gamet değildir.Bunlar suyun dibine tutunur,mitoz bölünmeler geçirerek yeni bireyleri oluşturur.Bu tip canlılarda gametler mitoz bölünmeyle meydana gelir.

2.Eğrelti Otlarında Eşeyli Üreme

Eğrelti otlarında bileşik yapraklı bitkisporotif olup,2n kromozomludur.Yapraklarının altında spor keseleri bulunur.Keseler içerisinde bulunan diploit hücrelerin mayoz bölünme geçirmesiyle monoploit sporlar meydana gelir.Sporlar olgunlaşınca spor keseleri olgunlaşır ve sporlar yere düşerek çimlenir.



Çimlenen sporlardan haploit gametofitler gelişir.Yeşil gametofitler toprağa tutunarak nemli ve gölgeli yerlerde büyürler.

Olgun gametofitin üst tarafında dişi ve alt tarafında erkek organlar oluşur.Erkek organlardan mitoz bölünmeyle meydana gelen kamçılı spermler suda hareket ederek dişi organ içerisinde bulunan yumurta hücresini döller ve zigotu oluşturur.Dişi organ içerisinde yumurta hücreside mitoz bölünmeyle oluşur.Çünkü gametofit bitki haploittir.

Zigot mitoz bölünmeler geçirerek diploit sporofiti metdana getirir.Sporofit önce gametofit üzerinde parazit olarak büyümeye başlar,fakat kısa bir süre sonra bağımsız bir sporofit haline gelir.

3.Kara Yosunlarında Eşeyli Üreme

Kara yosunlarında diploit evre su yosunlarından farklı olarak monoploit evreden daha uzundur.Kara yosununda zigot ve ondan meydana gelen sporofit bitki diploittir.Bu canlılarda bağımsız bir diploit evre yoktur.Sporofit bitki monoploit gametofit bitkicik üzerinde gelişir.Kar yosununda esas bitki,gametofit olup monoploittir.

B.ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME

Çiçekli bitkiler diploit canlılardır.Bununla beraber çok kısa monoploit büyüme evresi görülür.

1.Çiçeğin Yapısı

Çiçekli bitkilerde eşeyli üremenin meydana geldiği organ çiçektir.Yaprağın farklılaşması sonucu luşan çiçek,çiçek sapı,çiçek tablası,çanak yaprak,taç yaprak,erkek organ ve dişi organdan meydana gelir.

Bir çiçekte erkek organla dişi organ beraber bulunursa bu tip çiçeklere tam çiçek denir.Eşey organlarından bir tanesine sahip olan çiçeğe eksik çiçek denir.

2. Embriyo Kesesi ve Yumurtanın Oluşumu

Dişi organın yumurtalığında bir veya birkaç tane tohum taslağı bulunur.Her tohum taslağı içerisinde 2n kromozomlu megaspor ana hücresi vardır.Makrospor ana hücresi mayoz bölünmeye uğrar ve 4 tane n kromozomlu makrospor meydana getirir.Bunlardan üç tanesi kaybolur,gelişemez.Kalan makraspor arka arkaya üç mitoz bölünme geçirerek sekiz hücreli embriyo kesesini oluşturur.

Sekiz hücreden üçü üst kutba,üçü alt kutba hareket eder ve diğer iki hücre ortada birleşerek 2n kromozomlu embriyo kesesi sekonder hücresini meydana getirir.

Üst kutuptaki üç hücreden,ortada yer alanı yumurta hücresidir.Yanlarındaki iki hücreye arkadaş hücreleri denir.Diğer üç hücre ise alt tarafta yan yana bulunur.

3.Çiçek Tozu Oluşumu

Erkek organın başcık kısmındaki polen keseleri içerisinde 2n kromozomlu polen ana hücreleri bulunur.Polen ana hücresi mayoz bölünmeye uğrayarak 4 tane n kromozomlu mikrosporları oluşturur.

Bu mikroskopların her birinin mitoz bölünme geçirmesiyle iki hücre oluşur.Bu hücrelerden birine vejetatif hücre diğerine generatif hücre denir.Vejetatif ve generatif hücreden oluşmuş ve etrafı bir kılıf ile kaplı yapıya polen denir.

Generatif hücre bir mitoz bölünme daha geçirerek iki tane haploit hücre oluşturur.Bunlar sperm hücreleridir.Vejetatif hücre,polen tüpü meydana geldikten sonra kaybolur.

4.Tozlaşma ve Döllenme

Çiçek tozunun,hazırlandığı yer olan erkek organ başcığından dişi organ tepeciğine,yağmur,rüzgar,bazı hayvanlarve su aracılığıyla taşınmasına tozlaşma denir.Bitkiler tozlaşmayı kolaylaştıran değişik adaptasyonlara sahiptir.

Tozlaşma adı verilen bu işlem sonunda dişi organ tepeciğine yerleşen çiçek tozu orada çimlenir ve polen tüpünü meydana getirir.

Polen tüpü dişicik borusundan ilerleyip tohum taslağına ulaşır.Tohum taslağı örtülerinin arasındaki açıklıktan ploen tüpü girer ve embriyo kesesine ulaşır.Bu esnada polendeki vejetatif çekirdek eriyerek kaybolur.

Embriyo kesesine iki spermden biri yumurta hücresiyle,diğeri ise polar hücrelerle birleşir.Bu çift döllenme denir ve sadece çiçekli bitkilerde görülür.

a.Zigot ve Embriyo Oluşumu:Polen tüpüyle taşınan sperm çekirdeklerinden birisi yumurta hücresiyle döllenerek zigotu oluşturur.Zigot ise,mitoz bölünmelerle gelişerek embriyoyu ve çenekleri meydana getirir.

b.Endosperm Oluşumu:Polen tüpüyle taşınan diğer sperm hücresi embriyo kesesinin ortasındaki diploit polar hücre ile döllenerek triploit hücreyi meydana getirirler.Triploit hücre mitozla gelişerek endosperm dokusunu oluşturur.

5.Tohum ve Meyve Oluşumu

Döllenmelerden sonra embriyo kesesinin dış kısmındaki tohum taslağı örtüsü gelişerek tohum kabını ve zarını oluşturur.Koruyucu kılıf olan tohum kabuğu etli veya sert olabilir.Kabuk, embriyonun çimlenme yeteneğini uzun süre korur.

Bu duruma uyku hali denir.Uyku halinde hayatsal faaliyetler minimum seviyede cereyan eder.

Meyve,tohum gelişimini tamamlamış yumurtalıktan meydana gelir.Her meyvede yumurtalıktaki tohum taslağı sayısı kadar tohum bulunur.

Tohumun oluşumundan sonra ovaryum hızla gelişerek meyveyi oluşturur.Meyve oluşumuna çoğu zaman dişi organın dış kısmı,bazen de çiçek tabakası , çanak ve taç yapraklar katılabilir. Bu oluşumların farklılığından dolayı çok çeşitli meyveler gelişebilir. Meyve ,tohumu olgunlaşıncaya kadar korur. Aynı zamanda olgunlaşan tohumların geniş bir çevreye dağılmasını sağlar.Birçok

Tohum hayvanların sindirim sisteminde bozulmadan taşınabilir.

6.Çiçekli Bitkilerin Üreme Adaptasyonları

*Çiçekli bitkilerin üreme açısından en önemli adaptasyonları embriyoyu besleyecek tohum oluşturabilmeleridir.

*Her türünen iyi tozlaştığı bir tozlaşma vasıtası vardır.Bu vasıta olmadığı zaman ya hiç tozlaşma yapılamaz yada az yapılır.

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ *Rüzgarla tozlaşan bitkilerde,dişicik tepesinin yüzeyi geniştir,yapışkan bir madde salgılar,bitki fazla miktarda polen üretir,polenlerde ağırlığı azaltıcı hava keseleri ve kanatcıklar bulunur.

*Böceklerle tozlaşan bitkilerde nektar daha çok üretilir.Taç yapraklar dikkat çekici renklerdedir.

*Çiçeği erseli olup,kendi kendini dölleten bitkilerden saf döl oluşma şansı daha çoktur.Bezelyelerde taç yaprak çiçeği iyice örttüğü için tozlaşma kendileşme biçiminde olur.

*Birçok çiçek erselik olduğu halde kendi kendini döllemez.Yabancı tozlaşma yaparak kalıtsal çeşitliliğini artırır.Bunu başarabilmek için erkek ve dişi organlarını farklı zamanlarda olgunlaştırır.

*Her bitki türünde tohumların geniş çevreye dağılmasını sağlayıcı yapı ve adaptasyonlar vardır.Bu sayede yerleri sabit olmasına rağmen yeryüzünün birçok yerine yayılırlar.Bazı tohumlar rüzgarla kolay taşınabilecek biçimde tüy veya kanatcık taşır.Bazıları hayvanlara ve eşyalara yapışacak şekilde kancalıdır.Bazıları sert kabuklu olup,hayvanların midelerinde sindirilmeden taşınabilmek-

tedirler.Bazıları ise meyveden ayrılırken basınçla fırlatılır.

C.BİTKİLERDE ÇİMLENME ve GELİŞME

Bitkilerde gelişme üreme şekillerine göre farklılık gösterir.Ve-getatif üreyen bitkilerde gelişme,bir yapraktan,bir gözden,bir çubuktan veya bir tomurcuktan olabilir.

Sporla üreyen bitkilerde toprakta sporlar çimlenir.Köklere benzeyen uzantılar gelişerek toprağa bağlanır.Sporlarla oluşan haploit bitkiler ana bitkiye benzemezler ve gametofit adı verilen bu bitkilerde üreme organları gelişir.Yüksek yapılı bitkilerde ise gelişme tohum içinde başlar.Gelişme döllenmeden hemen sonra ana bitkiye bağlıyken başlar.Zigotun bölünmeleriyle ilk yapraklar,embriyonik kök ve embriyonik gövde meydana gelir.

Embriyo çimleninceye kadar tohumun içinde bu şekilde kalır.Beslenmesi ise tohum içinde endosperm tarafından olur.Ayrıca yüksek yapılı bitki embriyolarında çenekler vardır.Genç bitkinin fotosentezle kendine besin üretmesine kadar bitki taslağını besler.

Tohum uygun koşullarda çimlenir.Bunlar uygun bir nemlilik,sıcaklılık ve oksijendir.

Bu nedenle tohumların çoğu,soğuk yada kurak mevsimlerde uyku halindedir,uygun mevsimin başlamasıyla çimlenirler.Bir tohumun canlı kalma ve çimlenebilme süresi türlre göre değişkendir.

Bitkilerde meristem doku,kök ve gövde uçlarında korunur.Uygun şartlarda büyüme devam ettirilir.Bunun için bitkilerde gelişme sınırsızdır.

Bitkilerde büyüme,yaprak ve çiçek gibi yapıların gelişmesi meristem doku tarafından sağlanır.Bu tip doku hücreleri bol sitoplazmalı olup,hızlı mitoz geçirme özelliğine sahiptirler.

2.HAYVANLARDA ÜREME

Gerek omurgalılırda gerekse omurgasızlarda üreme organlarında gonad denir.Genellikle dişi organ ovaryum,erkek organ testis olarak adlandırılır.Omurgasız hayvanların bazılarında cinsiyet ayrılmamış olup,bir birey hem erkek hemde dişi organı bulundurur.Böyle hayvanlara hermafrodit denir.

A.OMURGASIZ HAYVANLARDA ÜREME

*Süngerlerde özel bir üreme organı yoktur.Vücudun birçok yerindeki hücreler bölünerek gametleri meydana getirebilir.

*Sölentörlerden Hidra hermafrodittir.Tomurcuklanmayla eşeysiz ürediği gibi,yabancı döllenme yaparak eşeyli de üreyebilir.

*Deniz anaları ve bazı medüz döllerinde ise döl değişimi ile üreme görülür.

*Parazit yassı kurtlar kendi kendilerini dölleyerek çok hızlı üreyebilmektedirler

*Toprak solucanları hermafrodit oldukları halde kendi kendilerini dölleyemezler.Üreyecekleri zaman iki hayvan çiftleşerek birbirini döller.İstirityeler de aynı bireyde bulunan erkek ve dişi organlar farklı zamanlarda olgunlaşarak yine yabancı döllenme yapılır.

*Eklem bacaklılar ve böceklerin tamamı ayrı eşeyli hayvanlardır.Daha önceki konularda da belirtildiği gibi bir kısmı partenogenezle ürer.Büyük çoğunluğu döllenmiş yumurtalarını dış ortama bırakırlar.Döllenme çiftleşme sonucu vücut içnde olur.Yumurtalar dış ortamda geliştikleri için büyüktürler.

Omurgasızlarda Başkalaşım

Böcek türlerinin büyük çoğunluğu gelişmeleri esnasında başkalaşım geçirirler.

Böceklerde ve kurbağalarda başkalaşım yapılmasının temel nedeni,yumurtada bulunan besinin embriyonun gelişimi için yetersiz olmasıdır.

B. OMURGALI HAYVANLARDA ÜREME

Omurgalıların hepsi ayrı eşeylidir. Eşey bezleri ve üreme organları gelişmiştir. Hiçbir omurgalı grubunda eşeysiz üreme yoktur.

1.GAMETLERİNOLUŞUMU(GAMETOGENEZ)

Hayvanların büyük çoğunluğunda erkek ve dişi birey ayrı ayrı olduğundan, dişiden yumurta, erkekten de spermler oluşturulur. Omurgalılarda gametler, üreme organlarındaki diploid (2n) eşey ana hücrelerinin mayozla bölünmesinde meydana gelir. Eşey organlarına gonad denir. Bütün canlıların gametleri ister mayozla oluşsun, ister mitozla oluşsun mutlaka haploid (monoploid) kromozomludur. a.Sperm Oluşumu(spermatogenez): sperm, erkek gamet olup, erkek üreme organlardaki (testisler) sperm ana hücrelerinin mayozla bölünmesinden meydana gelirler. Spermler hareketli olup, yumurtaya göre çok küçüktürler (omurgalılarda en az 200 defa küçüktür). Sitoplazmaları çok azdır. Her sperm ana hücresinden 4 adet sperm meydana gelir.Hücrenin baş kısmındaki akrozom spermin yumurta zarını eriterek, sperm çekirdeğinin yumurtaya girmesini sağlar. Çekirdek genetik bilgiyi taşır. Boyun bölgesinde, başlangıçta iki tane sentriol vardır. Bir tanesi farklılaşarak kamçıyı oluşturur. Ayrıca boyun bölgesinde dizilmiş bulunan mitokondriler sperme enerji sağlayarak “motor” görevi yaparlar. Kuyruk gövdenin devamı olup, spermin sıvı ortamda yumurtaya doğru hareketini sağlar.Spermler yumurtaya oranla daima fazla miktarda oluşturulurlar. Çünkü hareket ederek yumurtayı bulması gereken onlardır. Spermlerin ömürleri çok kısadır(ortalama 2-5 gün kadar) b. Yumurta Oluşumu (Oogenez): Yumurta dişi üreme hücresi olup, “ovum” adını alır. Dişi üreme organı olan ovaryumlardaki diploid yumurta ana hücrelerinin mayozla bölünmesi sonucunda meydana gelir. Bir yumurta ana hücresinden ancak bir yumurta oluşur. Diğer üç hücre daha küçük olup, döllenme özelliğine sahip değillerdir. Bunlara kutup hücreleri denir. Parçalanarak atılırlar. Oluşturulmalarının nedeni, yumurtanın kromozom sayısını yarıya indirmektir. Daha küçük olmaları sitoplazma bölünmesinin eşit olmamasındandır. Sitoplazmanın çoğu yumurtada kalarak, zigot için besin (vitellüs) oluşturur.Yumurta hareketsiz olup, sperme göre çok büyüktür. Büyük olması fazla besin maddesi (vitellüs) taşımasındandır. Gelişmesini dış ortamda yapan canlılarda yumurta çok daha büyüktür. Yumurtalar spermlere göre daha az sayıda oluşturulurlar. 2. DÖLLENME VE ÇEŞİTLERİ Sperm ve yumurtanın sıvı bir ortamda birleşerek, tek çekirdekli bir hücreyi oluşturmalarına döllenme denir. Bu diploid hücreye zigot denir. Canlının kromozom sayısı gametlerde yarıya indirilir., döllenmeyle tekrar eski sayısına çıkarılır. Döllenmede sperm ve yumurtayla getirilen genler zigotta yeni bir kombinasyon oluştururlar.Gametler aynı canlıdan bile oluşsa farklı genetik bilgi taşıyabilirler. Döllenme için yumurta kimyasal bir madde salgılayarak, spermin kendisine doğru hareketini sağlar. Yumurtaya ulaşan bir çok spermden ancak bir tanesi yumurtayı dölleyebilir. Spermin ucundaki akrozom enzimleri yumurtanın zarını eritir ve spermin baş kısmı yumurtaya girer. Bu sırada yumurtanın dış kısmında dölleme zarı meydana gelir. Bu zar bir başka spermin yumurtaya girmesini engeller. Döllenmede yumurtanın sitoplazmasında iki haploid çekirdek birleşerek diploid çekirdeği oluştururlar. Oluşan zigot hemen mitozla bölünmeye başlar. Bundan sonra oluşan hücrelerin kromozom sayısı ve yapısı aynıdır. Zigotun bölünmesi ve hücrelerin farklılaşmasıyla yeni canlı meydana gelir.bu olaylara gelişme denir. Döllenme olayı ya su ya da ana vücudunda gerçekleşir. Meydana geldiği yere göre iki tip döllenme vardır.

a. Dış Döllenme: Döllenme ortamı sudur. Balıklarda, kurbağalarda, semenderlerde, birçok omurgasız hayvanda ve bazı su bitkilerinde görülür. Su, döllenme için çok güvenilir bir ortam değildir. Çünkü; suyun kimyasal yapısı ve kirliliği, sıcaklığı, yumurtanın düşmanları, gametlerin bırakılma yeri ve bırakılma zamanı,suyun akıntısı gibi olumsuzluklar su ortamını döllenme için riskli hale getirmektedir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen bu canlı türleri nesillerini devam ettirmeyi başarmaktadırlar. Çünkü bu olumsuzluklar; çok sayıda gamet bırak- ma, gametleri aynı zamanda aynı yere bırakabilme ve bunun için tenha yerler bulma gibi olaylarla dengelenerek nesil devam ettirilir. Bunun için kur davranışları yapılır ve su sıcaklığının uygun olduğu üreme mevsimi seçilir. Bu canlılar genellikle gelişmelerini de suda tamamlarlar. Bunun için gerekli besin yumurtadaki vitellustan sağlanır. Artık maddelerde difüzyonla doğrudan suya verilir. Oksijen difüzyonla sudan alınır. b. İç döllenme: Döllenme ortamı ananın yumurta kanalı ya da döl yatağıdır. Daha çok karada yaşayan canlılarda (böcekler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler) görülür. Çünkü kara şartlarında gametler dış ortamda bırakılmaz. Bırakılırsa, su kaybı, hareket ortamının olmayışı, ısı, ışık ve radyasyon etkilerinden zarar görürler. Ana vücudu bütün bu olumsuzlukları gidermiştir. İç döllenmede su ortamının olumsuz şartları da olmadığı için bir yönüyle döllenme garanti edilmiştir. İç döllenme yapan bu canlılarda dış döllenme yapanlara göre üreme organları daha iyi gelişmiştir. Gametler çiftleşmeyle bir araya getirilir. Yumurta sayısı dış döllenmeye göre azdır. Ancak sperm sayısı yine çoktur. Çünkü ana vücudundaki yumurtaya kadar ulaşması gereken spermlerdir. 3.OMURGALILARDA ÜREME SİSTEMLERİ

* Balıklarda yumurtanın döllenmesi su ortamında olur. Dış döllenme yapan canlılarda yumurtadaki vitellus miktarı azdır. Yavru gelişimi sırasında su ortamında beslenir. Bu canlılarda metamorfaz (başkalaşım) görülmez.

* Kurbağalarda ve semenderlerde dış döllenme ve dış gelişme görülür. Bunların yumurtalarındaki vitellus miktarı az olduğu için metamorfoz (başkalaşım) geçirir. Yumurtadan çıkan yavru balığa benzer ve iribaş olarak adlandırılır. İribaş kurbağa haline gelirken kuyruğunu atar, akciğer solunumu yapmaya başlar.

* Sürüngenlerde iç döllenme görülür. Döllenme sonucu oluşan zigottan embriyomun gelişimi yumurta içinde, ana canlının dışında tamamlar. Yumurtalarında bol vitellus vardır. Bu nedenle başkalaşım görülmez.

* Kuşlarda, sürüngenlerde olduğu gibi iç döllenme ve dış gelişme görülür. Yumurtaları içinde embriyo gelişimine yetecek kadar besin bulunur. Başkalaşım görülmez. * Memeliler üç ayrı grupta incelenir. Hepsinde de iç döllenme görülür. Plasentalı memelilerde yumurtada ki vitellus miktarı azdır. Embriyo besini plasenta yoluyla anneden alır. Artık maddeleri aynı yolla uzaklaştırılır. Yavru tam gelişmiş olarak doğar. Keseli memelilerde, yumurtadaki vitellus miktarı azdır.plasenta bulunmadığı için yavru tam gelişmemiş olarak doğar.Gelişimini ana canlının kesesinde tamamlar. Gagalı memeliler yumurtlayarak çoğalırlar. Yumurtadaki besin oldukça fazladır. Ancak, kuşlarda ve sürüngenlerdeki gibi gelişmiş bir embriyo oluşmaz.

4. OMURGALILARDAKİ EMBRİYONİK YAPILAR Omurgalılarda döllenmeden sonra embriyoyu koruyan ve besleyen zarlar ve kesecikler gelişir. a. Amnion zarı: Embriyo etrafında bulunan zardır. Embriyo ve bu zarın arası amnion sıvısıyla doludur. Embriyo ve zar tarafından salgılanan bu sıvı;

- Embriyoyu sarsıntılardan, darbelerden ve ısı farklarından korur.

- Gelişmekte olan organizmaya hareket serbestliği sağlar.Gelişimini suda tamamlayan balık ve kurbağalarda amnion zarı ve amnion sıvısı yoktur. b. Allantoyis kesesi: Sindirim borusundan meydana gelir. Embriyonun artık maddelerinin toplandığı yerdir. Özellikle embriyonik gelişimini yumurta içinde yapan sürüngen ve kuşlarda iyi gelişmiştir.Plasentalı memelilerde artıklar anne vücudu ile atıldığından bu kese küçüktür. Balık ve kurbağalarda artıklar direk suya verildiği için allontois körelmiştir. c. Koryon zarı: Diğer örtüleri ve embriyoyu dıştan saran koruyucu zardır. Solunum organı olarak görev yapar. Geniş yüzeyi ile O2 ve CO2 alışverişini sağlar. Koryon kabuğa yapışıktır. Gaz giriş çıkışı kabuktaki deliklerden sağlanır.

d. Vitellüs kesesi : Embriyoya besin sağlayan yapıdır. Bütün omurgalılar- da vardır. kuş ve sürüngenlerde çok büyük, balık ve kurbağalarda normal büyüklükte, plasentalı memelilerde ise çok küçüktür.

e. Yumurta kabuğu : Sürüngen, kuş ve böceklerde yumurtayı dışardan saran cansız bir yapıdır. Yumurtayı sıcak, soğuk, ve mekanik etkilerden korur. Gaz difüzyonunu engellemez. 5. HAYVANLARDA ÜREME DAVRANIŞLARI Hayvanların bir çoğunda türe has üreme ve eşleşme davranışları vardır. Örümcekler, Peygamber develeri ve bazı sineklerde döllenme anında veya hemen sonra dişiler erkeklerini yerler. Bunun için bazı türlerde erkek fert çiftleşme esnasında dişinin önüne başka yiyecekler koyar.

* Bal arılarında kraliçeyle çiftleşen erkek arının çiftleşme organı kopmuş olur ve erkek arı ölür. * Böceklerde üreme davranışları, ses , salgılanan feromon isimli bazı özel maddeler ve antenlerle organize edilir.

* Kurbağalar ve kuşlar üreme mevsiminde çıkardıkları seslerle birbirlerini etkilerler. Kurbağaların erkek ve dişileri gametlerini aynı yere bırakabilmek için çiftleşme yaparlar. * Balıklar kur yapma davranışları iyi gelişmiştir. Erkek balık ve dişi balık yumurtalarını aynı yere bırakırlar.

ekosistem

EKOSİSTEM


TANIMLAR: Ekoloji, bugün çok sayıda bilim dalının çekirdeğini oluşturmaktadır. Çevre şartları içinde tek bir canlının incelenmesine “otekoloji”, farklı canlı türlerinin oluşturduğu toplulukların incelenmesine “sinekoloji ” denmektedir.

1935 yılından itibaren, bir bölgede bulunan bütün canlılar ve bunların cansız çevrelerini ifade etmek için “Ekosistem” kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. Çevre ve sistem kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulan ekosistem kelimesinin açık bir ifadesi olarak yer küreden bahsetmek gerekir. Gerçekte yer küre en büyük bir ekosistemi oluşturmaktadır. Ekosistem içinde daha küçük boyutlu ekosistemlerde bulunmaktadır. Orman, dağ, ova, çayır, hububat, doğal hayvanların her biri ayrı ayrı ekosistemi oluşturmaktadır.

Ekosistemi oluşturan öğeler, başlıca dört gurupta toplanır.

1-Cansız varlıklar. (inorganik ve organik maddeler)
2-Primer üreticiler. (yeşil bitkiler)
3-Tüketiciler (bitkisel ve hayvansal maddeleri yiyenler)
4-Ayrıştıcılar (bakteri ve mantarlar)

Ekosistem içindeki doğal dengeye “ekosistem dengesi” denir. Doğal denge bozulduğunda, ekosistem dengesi bozulur ve ekolojik sorunlar ortaya çıkar. Mevcut ekosistemin bozulup ortadan kalkması ve daha sonra bozulan bu ekosistemin yerine yeni bir ekosistemin olması olayına sükseyon (yerine alma) denir. Yer küre içinde en fazla ekosistem dengesini bozan en etkili canlı, şüpesiz ki insandır. İnsan nüfusu ve faaliyetleri arttıkça ekosistem dengesi bozulmaktadır. İnsanlar dışında bitkiler veya hayvanlarda ekosistem dengesini bozabilirler. Tarım bölgesinde kuş türlerinin aşırı çoğalması, hububat üretimini olumsuz etkiler. Yine kuş türlerinin aşırı oranda azalması da, kuşlarla beslenen zararlı böceklerin çoğalmasına yol açar. Ancak, tüm bu gelişmelerde insanın katkısı çok büyüktür. Gerçekte insanın olmadığı doğal bir ortamda, ekosistem dengesi pek fazla bozulmaz.

Hücrenin, organizmaların temel öğesi olmak gibi, ekosistemlerde doğal ortamın birimlerini oluşturur. Her ekosistem, biyosenoz adı verilen bir canlılar topluluğundan oluşur; bunlar, çevrenin ve bu çevrede hüküm süren koşulların nispi homojenliğiyle belirgin, biyotop adı verilen bir alanda yaşar. Bir biyosenoz içinde üç büyük kategori
söz konusudur. Önce besin zincirinin temelini oluşturan birincil üreticiler (klorofilli yeşil bitkiler); sonra birinci basamaktan (otçul hayvanlar), ve ikinci basamaktan tüketiciler (etçil hayvanlar),ve nihayet minareleştiriciler (bakteriler, mantarlar) Ekosistemin çalışması bir madde ve besin zincirleri (beslenme zincirleri de denir.) arasından, sürekli enerji akışıyla kendini belli eder.

Ekosistemler bir çok düzeye göre ele alınabilir. Biyomlar büyük biyocografi bölgelere (tropikal orman, tudra, savan vb) tekabül eder. Bir alt düzeyde, ekosistemler manzaranın bir takım parsellerinin (bir buğday tarlası, bir ormanlık kesim vb) temsil eder. Daha da alt bir düzeyde, mikroekosistemler (bir kıyı kayalığı, bir kara yosun topluluğu vb.) gelir.

Ekolojinin temel ve aynı zamanda tanımlanması en zor kavramlarından biri, bir türün ekolojik ortamı kavramıdır; bu, söz konusu olan türün fizyolojik ihtiyaçlarına, yaşam biçimine ve uyum sağlama niteliklerin bağlı çeşitli parametrelerle belirlenir. Böylece ekolojik ortam, basit bir barınak kavramının ötesinde, türün ekosistemdeki rolünü yerini belirler.

EKOSİSTEMLERİN BOYUTLARI

Gezegen ölçeğinde, yerkürenin bütün canlı varlıkları içeren dış katmanı olan biyosfer, en yüksek tümleşme düzeyini temsil eder. Bir ilk bölgesel ayırım biyomları betimlenmeye imkan verir. Bunlar, gerçek karasal makro ekosistemler diyebileceğimiz biyocografi ve iklimsel bölgelere denk düşer. (Tudra, tayga, ılıman iklim ormanı, sıcak çöller, savan tropikal orman vb)

Daha küçük bölümlere ayırma, daha ölçülü boydaki ekosistemleri belirler. Bir takım basit fizyonomik ölçütler, her biri bir ekosistem oluşturuyormuşçasına, herhangi bir arazinin, bir bataklığın, bir ormanın veya bir çayırın sezgisel olarak belirlenmesini sağlar.
Daha da kısıtlı bütünler olan mikro ekosistemler aynı şekilde tanımlanabilir. Bir yosun tutamı, hatta su dolu ve ağzı iyice kapalı bir cam tüp içinde yer alan bir tatlı su salyangozu ile bir elodea dalından oluşan yapay bir sistem, birer mikroekosistemdir. Söz konusu bu yapılar daha büyük sistemler içinde bir araya gelip bütünleşerek ve böylece tüm ekosistemleri niteleyen bağlı ekosistemleri niteleyen özerklik ilkesine uyarak, kendi kendine yetebilir.

Çoğu zaman yanlış olarak, bütünleme parçaları ekosistem olarak belirtilir; Mesela toprak ekosistemlerden söz edilir; Oysa toprak, oldukça karmaşık olan yapısına
rağmen aslında diğer sistemlerden gelecek organik maddelere tamamen bağımlıdır. Bu terim, zaman zaman kentler konusunda (kentsel ekosistem) bile kullanılmıştır. Oysa burada, tümüyle diğer ekosistemlerden ve özelliklede kent sakinlerine beslenme yoluyla enerji sağlanması için, tarım ekosistemlerinden gelen dış katkılara bağımlı bir bütün söz konusudur.“Tarım ekosistemleri” (ekili alanlar,meralar) ormanların çoğu insan tarafından yönetilen basitleştirilmiş veya diğer anlamda yapaylaştırılmış ekosistemlerdir. İnsanın denetimi altındaki bu sistemlerin işleyişinde, tamamen doğal olan ekosistemin işleyişleriyle aynıdır; ama insanoğlunun üretimi artırma gayretleri, çeşitli biçimlerde, söz konusu ekosisteme bir çok enerji katkısıyla yapılır;(gübreler, tarım koruma ilaçları (pestisit) makineleri çalıştıran yakıt vb)

Bilim adamları tarafından, astronotların içinde yaşamlarını sürdürecek oldukları, dış ortamdan özerk olarak çalışan uzay kapsülleri tamamen yapay ekosistemler bile tasarlanmıştır. ABD’deki Arizona çölünde kurulan Biyosfer I ve Biyosfer II adlı büyük kapalı seralar da aynı anlayışın ürünleridir. Ama araştırma, seralarda her şeye rağmen, çözümü zor kararlılık, ayarlama ve denge problemleri ortaya çıkmış, işler umulduğu gibi gitmemiştir.

EKOSİSTEMLERİN ÖRGÜTLENMESİ

BİR EKOSİSTEM İÇİNDE ÜSTLENMİŞ OLDUKLARI
ROLLERE GÖRE BİYOSENUZUN ÇEŞİTLİ CANLI
TÜRLERİ ÜÇ BÜYÜK KATEGORİYE AYRILIR.

Ekosistemde her türlü enerji aktarımının temelinde birincil üreticiler yer alır. Söz konusu bu canlılar, fotosentez yoluyla kendi öz organik maddelerini hazırlamak üzere güneş enerjisini kullana bilen tek tür olan klorofilli yeşil bitkilerdir.

Tüketiciler klorofilli bitkilerin fotosentez etkinliği sonucu oluşan maddeye bağımlı olan hayvanlardır, Bu canlılar enerjilerini ve yapıtaşlarını bu maddelerden alırlar.

-Birinci basamaktan tüketiciler (otçul hayvanlar, ot yiyerek beslenen böcekler) yalnız bitki örtüsüyle beslenir.

-İkinci basmaktan tüketiciler öncekilerin sırtından yaşamlarını sürdürür. Yani otçulları yiyerek beslenir.(Üçüncü basamaktan tüketiciler tanımlanmasına kadar da gidilebilir; etçillerle beslenen etçiler.)
-“Ayrıştırıcılar” grubu, beslenmek için ölü organik maddeyi parçalayan organizmalardan oluşur; Bu durumda bunlarda tüketiciler sınıfına girer,

-Son olarak Minareleştiriciler (bakteriler, mantarlar) bir biyosenoz içinde yer alan üçüncü büyük organizma kategorisidir. Bunlar, organik maddeleri ayrıştırır ve bunların anorganik anorganik elementlerini, daha sonra yeniden, fotosentez yapan bitkilerin soğurması için açığa çıkarır.

Özellikle birinci veya ikinci basamaktan tüketiciler için, belirli bir kategoriye ait olmanın belirlenmesi her zaman kolay değildir; bazı türler (hepçiller) her iki gruba da girer; Mesela insan; diğerleri için rejim,mevsimlere (mesela tilki) veya gelişme evrelerine göre (mesela kelebek) değişir. Ekosistemin çalışması, besin zincirlerindeki enerji akışıyla sağlanır. Öte yandan kimyasal elementlerin (karbon, oksijen, azot, potasyum...(IMG: [ Sitemize Üye Olmadan Linkleri ve Resimleri Göremezsiniz. Lütfen Giriş Yapın veya Kayıt Olun ... ]) çevrimlerinin varlığıyla da nitelenir. Her tür çevrim, elementin bir rezervuardaki (toprak, toprağın çözeltisi atmosfer) varlığından yola çıkılarak betimlenebilir. Birincil üreticiler böylece, organik madde içine dahil olarak, elementleri çevrime sokarak işte bu rezervuar içinde yer alır; sonra elementler besin zincirleri içinde dolaşıma girer ve minareleştiricilerin etkisiyle yeniden rezervuara döner.

TÜRLERİN EKOSİSTEMLERDEKİ ROLÜ HER TÜRÜN
EKOSİSTEMDEKİ YAŞAM KOŞULLARI ONA ÖZGÜ EKOLOJİK
ORTAMINI BELİRLER.İKİ TÜRLÜ KOMŞU EKOLOJİK ORTAMLARI
PAYLAŞTIĞINDA REKABETE GİRİŞEBİLİR.

Her canlı türü belirli ekolojik bir ortamda nitelenir. Bu terim söz konusu olan tür tarafından yerine getirilen “işlev” i gösterir ve bu durumda, sadece bir barınağını simgelemez. Bir canlı türünün ekolojik ortamı, özellikle içinde yaşadığı ekosistemin besin ağında, bu ağın aşama düzeni içinde aldığı yerle kendini gösterir.(bu durumda ekolojik ortam, bir bireyin toplumdaki işlevine ve bu işlevi nedeniyle toplumda edindiği yere benzetilebilir.) En çağdaş yaklaşımla, bir türün ekolojik ortamı kavramı bu türün yaşadığı ve üreyerek kendini yenilediği koşullar bütünü olarak tanımlanır.

Ekolojik ortamın genişlik derecesi, çok çeşitli koşullara uyum sağlayabilen genel türleri ve ancak az sayıda ve kısıtlı koşullara uyum sağlayabilen özel türleri ayırt etmeye imkan verir. İnsan, en üstün dereceden genel bir türdür; gezegenimizin hemen her köşesinde yaşamını sürdürebilmektedir. Oysa bazı evcil hayvanlar tam anlamıyla özeldir. Çoğu zaman bir çok tür, aynı ortamın veya çok yakın iki ortamın paylaşımı için rekabete girişebilir. Her tür ortamın “Boyut”una bağlı bir üreme stratejisine sahiptir; burada söz konusu ortam, ayrıca göz önüne alınan türün nüfus düzeyini de şartlandırır.
Aynı ekosistem de yaşayan türler arasında, bir çok ilişki tipi görülür. Bu ilişkileri belirleyen başlıca faktör, söz konusu ekosistemin beslenme zincirinde, aynı düzeye ait olma veya olmama durumudur. Beslenme düzeyleri farklı olduğundan ilişkiler çoğu zaman ar-avcı tipinde şekillenir, yani bir düzeyin bireyleri, beslenmek için bir alt düzeye ihtiyaç duyar.buna karşılık aynı beslenme düzeyi içinde aynı besin kaynağının kullanımı konusunda çoğu zaman rekabet vardır. Bu rekabet, aynı türün bireyleri arasında (türler için rekabet) her zaman ortaya çıkar, ama zaman zaman yakın ekolojik ortamlarda yaşayan farklı türler arasında da görülebilir. (türler arası rekabet) Bunun dışında, türler arasındaki diğer ilişkilerde, özel bağımlılık biçimleri görülür; (asalaklık, ortakyaşama, ortakçılık.)

EKOSİSTEMLER NEDEN DEĞİŞİYOR VE BOZULUYOR.

Ekosistemin oluşturan canlı ve cansız varlıklar arasında karşılıklı ilişki vardır. Dolayısıyla ekosistemdeki her öğe canlıların yaşamları, çoğalmaları, göçleri ya da ölümleri üzerinde etkili olur. Yaşam için gerekli olana temel öğeler toprak, hava, su ve ışıktır. Temel öğeler bir yandan ekosistemde yaşamın sürekliliğini sağlarken diğer yandan ekosistemlere büyük zararlar veren afetlere de yol açabilirler. Örneğin; depremler, yanardağ patlamaları, seller, kuraklık, kasırgalar, ve fırtınalar temel öğelerden kaynaklanan belli başlı doğal afetlerdir.

EKOSİSTEMİN DOĞAL ÖZELLİKLERİ


Ekosistemler, kara ekosistemleri ve su ekosistemi olarak iki grupta incelenir. Ormanlar, çayırlar ve çöllerin her biri bir ekosisteme örnektir. Bu ekosistemde en önemli etkendir. (Toprak, hava,nem,ışık ve sudur.) su ekosistemi okyanus, deniz, göl,nehir, ırmak ve sulak alanları kapsar. Su ekosisteminde en önemli etkenler sıcaklık, oksijen, mineraller ve ışıktır.

Kara ve su ortamlardaki ışık, sıcaklık, nem,tuzluluk vb. koşullar mevsimlere göre değişebilir. Güneş ışığının geliş açısının mevsimlere göre değişmesi ortamın azalması kara ve sularla buharlaşmayı artırır. Karalardaki nem oranı düşürebilir. Su ortamında buharlaşan ise tuzluluk oranının yükselmesine neden olabilir.

Mevsimlere bağlı değişiklikler ekosistemlerde yen alan canlıların yaşamsal düzenini de ekiler. Örneğin; kasım patı ve patates gibi bitkiler ilkbahar ve yaz mevsimlerinde ve sonbahar aylarında açar.

KARAR EKOSİSTEMİ

Kara ekosistemlerinin bitki örtüsü, büyük iklim kuşaklarına göre, yerkürenin biyom olarak adlandırılan bitki oluşumlarıysa enlemlere göre dağılır. Mesela Kuzey yarıkürede buzul bölgesini tundra izleri; güneye gidildikçe tayga ve daha sonrada tropikal ormanlar gelir. Bu kuşakların dışında, farklı yüksekliklerde farklı kuşakları barındırır. Yükseldikçe, sınırları bölgelere göre değişiklik gösteren bitki örtüsü katları birbirini izler.
İnsanlar yeryüzünün doğal bitki örtüsünü büyük ölçüde etkiler. İnsan etkinlikleri tarımsal alanların oluşmasına katkıda bulunur. Tarım ve hayvancılık yapılan bölgeler, tarım ekosistemleri olarak adlandırılan basitleştirilmiş ve biyolojik çeşitliliği azaltılmış ekosistemlere dönüşmüştür. Bu ekosistemlerin çalışması bütünüyle dışardan enerji veya malzeme katkısına (toprağın işlenmesi gübre ve pestisitler gibi) bağlıdır.

Kara ekosistemlerinin çalışması büyük ölçüde iklim tarafından yönlendirilir; Zaten iklim bitki örtüsünün yaşam süresini de belirler.Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe birincil ve ikinci üretkenlik düzeylerinde ciddi bir düşüş gözlenir. Tundralarda hüküm süren sert iklim koşulları, toprağın çok uzun süre (9-10 ayı) su dolaşımını engelleyecek biçimde donmasıyla kendini gösterir. Buradaki bitkisel oluşumlar (bodur bitkiler, ağaç yokluğu) donar ve rüzgara uyum sağlamıştır ve bölgenin faunası fakirdir.

Buna karşılık, tropikal kuşaktaki ormanlar yıl boyunca fazla değişmeyen, çok uygun iklim koşullarından yararlanır. Biyolojik etkinliğin aralıksız sürmesi sayesinde bu kuşakta birinci üretkenlik en üst düzeydedir ve minarelerin yeniden çevrime girme hızı çok yüksektir. Bitki oluşumlarının ve hayvanların inanılmaz çeşitliliği, bu ortamlarda karmaşık zincirlerinin gelişmesini sağlar. Öte yandan göl ve gölet kıyıları, turbalıklar gibi kıtalar içlerindeki nemli bölgeler, insanın baskısı sonucu, önemini kaybetmiştir. Oysa gerçekte bu yöreler,biyolojik çeşitliliği yüksek, çok sayıda türün varlığını sürdürmesi açısından birincil öneme sahip bölgelerdir.

DEĞİŞİK BİTKİ ÖRTÜLERİNİN BİYOSFERLERDEKİ DAĞILIMI

Yeryüzündeki büyük iklim bölgelerine karşılık gelen biyomlar, kuzey yarımküre de daha belirgin olmak üzere, enlemlere bağlı kuşaklar biçiminde düzenlenmiştir.
Biyosferi oluşturan eşitli ekosistemlerin kapladığı alan, birçok metrekare ile yüz binlerce kilometre kara arasında değişir. Bununla birlikte büyük veya küçük her ekosistemde türdeş ekolojik koşullar hüküm sürer ve kendine özgü canlı türlerinin


oluşturduğu topluluklar yaşar. Gezegen düzeyinde bakıldığında, büyük bitkisel oluşumları temsil eden biyomlar ayırt edebilir. Aslında, ekosistemler arasındaki ayrım çoğunlukla, egemen bitki örtüs temelinde yapılır ve yerküredeki büyük ekolojik bölümler konusunda da genellikle bitki örtüsü temel alır. Biyomlar, bitki toplulukları (fitosenoz) ile hayvan topluluklarını (zoosenoz) içeren ekosistemlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Kararları kaplayan bitki örtüsünün büyük iklim kuşaklarına göre dağılmasına benzer biçiminde, biyomlar da ekvatora göre dağılmasına benzer biçiminde, dağılmıştır. Bu dağılım, kara yüzölçümünün az olduğu Güney Yarımküre”ye oranla Kuzey Yarıküre”de daha belirgindir.

Ekvator kuşağında tropikal ormanlar neredeyse kesintisiz bir çiziği oluşturur. Ekvator altı kuşakta kurak mevsimin daha uzun sürmesi, bu bölgede iklim uygun ormanların, savanların ve aşırı kurak olan kesimlerde de çöllerin oluşmasına neden olmuştur. Bunun ardından, 35 ıncı kuzey ve güney enlemleri yöresinde, ılıman iklim kuşağına, özgü Akdeniz tipi biyomlar bulunur. Ortam enlem kuşağı, tropofil ağaçların oluşturduğun ormanları barındırır; kuzeye doğru bu bitki örtüsü yerini önce ılıman çayırlara (bozkır) ve yer kuzeyin kozalaklı ormanlarına (tayga) bırakır. Tundralar ise, Arktika ve Antantika buzul kuşağının sınırında (66-33 enlemi) yer alır. Söz konusu bu hat doğal bitki örtüsünün de sınırıdır.

Ekosistem kuşakları arasında, arazinin yüksekliğine göre oluşan ayrım daha da belirgindir.

DENİZ EKOSİSTEMİ

OŞİNOGRAFLAR BU ORTAMI FARKLI EKOLOJİK ÖZELLİKLERİNE
GÖRE “ALANLARA” VE “BÖLGELERE” AYIRARAK İNCELENMEYİ
TERCİH EDERLER.

Ekolojik şartları büyük bir çeşitlilik gösteren deniz ortamı homojen bir bütün olarak ele almak, bilimsel açıdan çok kısıtlı bir bakış açısına neden olur. öncelikle iki büyük okyanus alanı ayırt edilmektedir.bütünüyle denizleri oluşturan “su kütlesi” ve kıyılardan derin abis çukurlarına kadar dipleri kapsayan “dip alanı” ;Dip alanı derinliğine göre üçe ayrılır.
-0-200 metreler arasında uzanan ve okyanusların tabanının yüzde 7,6 sını oluşturan kıta sahanlığı;

-200 metreden 2000 metreye kadar uzanan dipteki ani eğim bölgesinden meydana gelen ve tabanın yüzde 8,1 ni oluşturan kıta şevi; ve nihayet okyanusların tabanının yüzde 84,3 ünü meydana getiren abisler. (2000-6000 metre) ve çukurlar (6000 metreden
bilinen en derin yer olan mariana çukurunda 11.000 metreye kadar) Gelgite maruz kalan ve hatta dalga serpintisiyle ıslanan kıyı şeritleri de okyanus alanına dahil edilmektedir. Gerçekten de bu bölgelerde yaşayan organizmalar, gerek gelgitler sırasında birbirini ardınca su altında ve su üstünde kalarak, gerek ortamın yüksek tuzluluğu sebebiyle, okyanus etkilerine maruz kalmaktadır.

Okyanusları ve denizleri oluşturan su kütlesi ikiye ayrılan kıta sahanlığını örten yüzey suları ve 200 metrenin altında kalan dip suları bu düzeylerde su kütlesi, güneş ışınlarının nüfuz etmesi derecesine ve mevsimlik sıcaklık değişimlerine bağlı olarak düşey bir ekolojik katmanlaşma gösterir. Işığın ulaştığı epipelojik bölge, ışık miktarının, bitkilerin fotosentez yapabilmesi için yeterli olduğu 0 ila 50-100 metrelik yüzey sularına tekabül eder. Söz konusu bu bölgenin altında dip bitkileri ve fitoplankton yaşayamaz; yanlızca etçiler veya çürükçül beslenen hayvan türleri canlı kalabilir.

Okyanus ekosisteminin alt bölümlere ayrılması, karşılaşılan ekolojik şartların çeşitliliğiyle ilişkilidir; organizmaların uyum mekanizması ve üretkenliği bir bölgeden diğerine belirgin farklılıklar gösterir.

Deniz Canlıları; Yüzeyle dip alanı arasında ve hatta jeolojik taban yapısı içinde yaşam, deniz ekosisteminin üç boyutuna da dağılmış durumdadır. Deniz ortamının ekolojik şartlarının çeşitliliği, yaşam şekillerinde ve tarzlarında da büyük değişikliğe neden olmaktadır. Okyanusun büyük bölgeleriyle bağlantılı olarak üç çeşit canlı gurubu ayırt edilir; su kütlesinde yaşan plankton ve nekton ile diğerlerde yaşayan bentos toplulukları.

PLANKTON ; Yüzeyde veya su kütlesinde asıllı duran, kısıtlı hareket yeteneğiyle su akımlarına karşı koyamayan ve bazıları bu nedenle düşey göçlere maruz kalan organizmalar topluluğudur.

NEKTON; Açık denizde yaşayabilen ve deniz akıntıları içinde hareket edebilen canlılardan oluşur; açık denizde yaşayan balık türlerinin çoğunu, kafadanbacakları ve deniz memelilerini kapsar.

BENTOS; Dibe bağlı olarak yaşayan hayvanlar ve bitkiler (bağlı bentos) ile dipte veya dibe yakın bölgelerde hafifçe hareket eden bazı hayvan türlerinden (gezgin bentos)
meydana gelir. Bağlı bentos bir çok suyosunu, sünger, yumuşakça, kabuklu (Balanus) ve knildli (Mercan, deniz şakayığı gibi) türlerini kapsar.

EKOSİSTEMLERE YÖNELİK TEHLİKELER

Ekosistemlerin doğal dengeye ulaşması, bunların nüfusunda ve çalışmasında kesin bir istikrarın sağlanması anlamına gelmez; dengeli ekosistemlerde düzenle, hafif dalgalanmalar yaşanır.bu dinamik denge durumu çok hassastır.

Bugün ekosistemlere yönelik tehlikeler, sanayi uygarlığının gelişmesinde kaynaklanmaktadır. Sanayi uygarlığı, doğal kaynakları büyük bir hızla tüketmekte ve doğal çevreyi hiçe sayan tarımsal uygulamaları desteklenmektedir. Bu etkiler, nüfus patlamasıyla iyice yoğunlaşır. Bozulma fiziksel çevrenin (biyotop) sürekli yıkımı, canlı topluluklarının (biyosenoz) çeşitliğinde azalma, yaşama için gerekli minerallerin çevriminde kopukluklar biçiminde kendini gösterir. Kentleşme ve sanayileşme çok sayıda biyotop’un yıkımına neden olmuştur. Sanayiinin, taşımacılığın (özellikle otomobiller) ve evlerde kullanılan yakıtların yaratığı kirlilik havaya , suya ve toprağa bulaşır, bu durumda, hem genel olarak tüm canlı varlıklar, hem de insanın sağlığı ve kullandığı kaynaklar zarar görür. Ayrıca insan, sürekli yeni ortamları kendine kullanımına sokarak, çok sayıda hayvan türünün topluca yok olmasına yol açar. Çünkü insanlar biyotopları yıkar, ortamı aşırı sömürür. (balıkçılık ve avcılık) ve bazen de yeni ortama uygun olmayan yabancı türler getirir.

Karbon dioksit gazı üretiminin artması ve koruyucu ozon tabakasının delinmesi gibi insan etkinlikleri, bir bütün olarak biyosferin dengesini tehdit etmektedir.

EKOSİSTEMLERİN DENGESİ


Türlerin çeşitliliği ve aralarındaki düzenli iletişime dayanan denge, insanın giderek artan baskısının tehdidi altındadır.

Biyosferdeki doğal dengelerin korunması bazı kimyasal maddelerin oranın sabit olarak kalmasına, nüfus dalgalanmalarının düzenine ve ekosistemlerin sürekliliğine bağlıdır. Dengeyi sağlayan koşulların güvence altına alınması için, besin zincirlerinin gereken şekilde çalışmaya devam etmesi, tür çeşitliliğinin belirli bir düzeyde korunması ve geçici de olsa çok şiddetli düzensizlikleri yaşanmaması gerekir. Bazı orman sistemleri, mesela ılıman iklimde yüksek ağaçlar dikilmek suretiyle oluşturulan ormanlar, insan yapısı olmasına rağmen istikrarlı sistemlerdir. Tarım ekosistemleri, bitki topluluklarının otsu oluşumlardan ağaçlara uzanan doğal ardışıklık sürecinin ilkel bir
düzeyinde kalmıştır. Ekolojik açıda bakıldığında, tarım ekosistemleri, çoğunlukla tek bir bitki türüyle sınırlanmış yapıları yüzünden istikrarsız ve zayıftır. Bu ekosistemlerin üretkenliği, ürünün tipine ve söz konusu bölgeye egemen olan iklim koşullarına bağlı olarak büyük değişkenlik gösterir.

Bugün biyosferin genel dengesini tehlikeye düşüren başka faktörler de vardır. Gezegen genelinde, bilimsel ve teknik gelişmeler, geçen yüzyılda tedavi alanındaki buluşlar ve tarımsal üretimin dünya çapında artışının da yardımıyla inanılmaz bir nüfus patlamasına neden olmuştur. Bu nüfus patlaması, biyosferin üretim kapasitesiyle insanları ihtiyaçları arasında giderek artan bir dengesizlik durumu yaratmaktadır.

İNSANDAN GELEN TEHLİKELER

Bitki örtüsünün bozulması, ortamın kimyasal yapısının değiştirilmesi ve kaynakların aşırı kullanılması gibi her darbe çok sayıda sonuçlar doğurur.

İnsan etkinlikleriyle, ekosistemlerin, çalışmasına hatta bir bütün olarak biyosferin düzenine korkunç zararlar verebilir. Türler ve ekosistemleri ortadan kaldırdığı, fosil kaynaklarını tükettiği ve sonuçta önemli düzeyde kirlilik yarattığı için bu zararların çok yönlü bir etkisi vardır.





Toprak Kirliliği
Toprağa bırakılan zararlı ve atık maddelerle toprağın özelliklerinin bozulmasına toprak kirliliği denir.
Toprak, içme suyu, yapı, şehircilik, mezarlıkların kurulması ve düzenlenmesi, sıvı ve katı atıkların uzaklaştırılması ve zararsız hale getirilmesi gibi konularla sıkıca ilgilidir.
Toprak Mikroorganizmalarının Etkileri (Toprağın Biyolojik Arıtıcı Etkisi)
Toprak mikroorganizmaları (özellikle aerop ve anaerop sporlu basiller, aktinnomiçesler ve mantarlar).Karbonhidratların ve yağların parçalanma ürünlerinin büyük bir kısmı toprakta bakteriler tarafından harcanır.Fosfatlar (PO4) toprak tarafından tutulur.Klorürler kolaylıkla eriyerek suya geçerler.Bu olayların sonunda humin asitleri bol miktarda teşekkül eder.
Bu parçalanma olayları için : 1) Toprakta belirli miktarda nem ve O2 bulunması, 2) Toprağın uygun bazlar kapsaması ve 3) Toprak ısısının 5 oC den yüksek olması gerekir ( daha düşük ısı şartlarında mikroorganizmaların faaliyeti yavaşlar veya durur).
Toprak içinden süzülen kirli suların temizlenmesinde (arınmasında) toprakta geçen bu biyolojik olayların büyük rolü vardır.
Bakteriler, aktinomiçes ve mantarlar, protozoon ve kurtlar toprağın yalnız yüzey kısımlarında bulunur.Ekilen toprakların 1 gramında 1 milyardan fazla bakteri amip ve diğer protozoonlar mevcuttur.İşlenmemiş toprakların 1 gramında 100.000 ‘den fazla mikrop bulunur.Toprağın derinliklerine inildikçe bu canlı organizmaların miktarı süratle azalır.Daha 1-3 metre derinlikte bakteriden çok fakir kısımlar başlar.İnce gözenekli, ağaçlıklı bir toprağın 4 metreden daha derin kısımları tamamen denilebilecek bir derecede bakteriden yoksundur.Derin toprak kısımlarının mikroorganizmalardan kurtulması, bu elemanların ince gözenekli üst topraklarda kısmen adsorbe edilmeleri, kısmen de toprak içinde meydana gelen muhati (sümüksel) bir çöküntü tabakasının sonucudur.Bu nedenle, ağaçlıklı ve çatlakları olmayan bir arazide 4 metreden daha derinde olan toprakaltı su tabakasında mikrop bulunmadığı söylenebilir.Suyu süratle geçiren ; sun’i olarak gevşetilmiş; sıçanlar, köstebekler ve diğer sebeplerin etkileriyle çatlakları bulunan toprakların üstünde ve içinde su yığınlarının büyük bir hızla aşağılara geçmesi halinde, toprak filtrasyonu sekteye uğrar ve toprakaltı suyu üst toprak tabakalarından geçerken temizlenemediği için alt kısımlarda kirli bir su halinde yığılır.
Toprağı kirleten ve bu yoldan insanlarda hastalıkların meydana gelmesine sebep olan organizmalar üç kısımda incelenir :
1.İnsan – toprak – insan zinciri halinde geçiş :
Bu tip toprak kirlenmesinin sebebi, sıvı atıklar (kullanılmış sular, lağım suları vs.) ın hijyen kurallarına uymayan bir şekilde muameleye tabi tutulması veye bu gibi maddelerin gübre olarak ya da sulama işlerinde kullanılmalarıdır.Bu suretle toprak, bazı bakteriler ve protozoonlar (kolera vibriyonu, Salmonella ve Shigella gruplarına giren bakteriler, amipli dizanteri etkeni olan entamoeba histalytica) ve bazı helmintler ile kirlenirve bu etkenler toprak ve bitkiler yoluyla insana geçerek ilişkin oldukları hastalıklar meydana gelir.
2.Hayvan – toprak –insan zinciri halinde geçiş :
Bazı zoonozların (insana geçebilen hayvan hastalıkları) geçişinde toprak önemli rol oynar.Bu gruba girebilecek önemli hastalıklar şunlardır : Leptospirozlar, Şarbon, Q-humması, Toxocara (özellikle Toxocara canis)infeksiyonları, listerioz, Clostridium perfrigens ve Clostridium tetani infeksiyonları, lenfositer koriomenenjit ve tularemi.
3.Toprak – insan zinciri halinde geçiş :
Bu gruba girebilecek başlıca hastalıklar : Çeşitli mikozlar ve botulizm’dir.
Su kirliliği
Nüfusu belli bir hızla artmasına karşın tarım toprakları giderek azalan ülkemizde amaç dışı toprak kullanımı ve sanayii kuruluşlarının
yarattığı çevre kirliliği orman, toprak ve su kaynaklarımızın hızla azalmasına neden olmaktadır.

Ülkemizin bir tarım ülkesi olması ve tarıma dayalı sanayiinin hammaddelerini üreterek ihracat gelirlerimizde önemli bir yer tutması
orman, toprak ve su kaynaklarımızın korunması gerekliliğini daha fazla arttırmaktadır. Günümüzde son sınırına ulaşılan verimli tarım
topraklarımız her yıl, erozyon, tuzlulaşma ve alkalileşme gibi doğal etmenlerin yanında sanayi kuruluşları, kentsel yerleşim, turizm
yapılaşmaları, kum ve tuğla ocakları işgali sonucu amaç dışı kullanım ile hızla azalmaktadır.

Gerçekten istatistiklere göre 1970 yılında fert başına 4.4 da tarım arazisi düşerken, bu değer 1980 yılında 3.66 da olmuştur. 1990
yılında ise fert başına 3 da tarım arazisi düşebileceği sanılmaktadır. Bu duruma göre fert başına düşen tarım arazisi, amaç dışı
kullanım ve nüfusun da hızla artışıyla % 68 oranında azalma gösterecektir.

Ülkemizde tarımsal potansiyeli çok yüksek, uygun iklim koşullarına sahip ve yılda birden fazla ürün alınabilen ovalarımız
bulunmaktadır. Ancak ülkemizde fiziksel arazi kullanım planlamalarının yetersiz olması, aşırı nüfus artışı, plan ve programsız
sanayileşme bu tarımsal potansiyeli yüksek ovalarımızın giderek elden çıkmasına neden olmaktadır. Bu ovaların başında Bursa ovası gelmektedir.

Bu çalışmada amaç dışı toprak kullanımı sonucu ortaya çıkan sorunlar, alınması gerekli önlemler ve çözüm yolları belirlenmiştir. Atık su ile sulanan toprakların pH’ında düşme görülmesine karşın elektriksel iletkenliğinde önemli ölçüde artış kaydedilmiştir.

Yalnız atık su ile sulanan parsellerden elde edilen domates veriminin düşük olmasına karşın atık suyun belli oranlarda sulama suyu
ile karıştırılarak sulanan parsellerden elde edilen domates verimi normal sulama suyu ile sulanan parsellere oranla daha fazla
bulunmuştur. Ancak atık su mısır verimi üzerinde etkili olmamıştır.

İnsanoğlu varolduğu günden bu yana, hem çevresindeki olaylardan etkilenmiş, hem de çeşitli etkinlikleriyle çevresini etkilemiş, tahrip etmiş,
kirlenmesine ve bozulmasına neden olmuştur. Çevrenin bozulması demek, insanın yaşaması için gerekli olan ortamın bozulması demektir.
Dünyamızda; nüfus artışı sürmekte, enerji kaynakları tükenmekte, kirlenme (hava, su, toprak, kentsel katı atık, gürültü kirliliği) gittikçe
yayılmakta, çarpık kentleşme ve yeşil alan yetersizliği artmakta, gelişmiş ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki uçurum derinleşmekte, içme suyu
zor bulunmakta, besin maddeleri güç ve ancak pahalı olarak sağlanabilmekte, ormanlar kaybolurken çölleşme artmakta, kaybolan yarım milyon
hayvan ve bitki türü ekolojik çeşitliliği ve sürekliliği tehdit etmekte, gittikçe sancılı ve gergin bir dünyada, çatışma riskleri, şimdiye kadar
görülmedik derecede büyümüş bulunmaktadır.
Yaşadığı biyolojik, kültürel ve toplumsal çevreden kendisini sorumlu tutan insan, doğal varlıkların korunması ve geliştirilmesi bakımından
gelecek kuşaklara karşı sorumlu olduğunu unutmamalı ve çevreyi korumak için ne yapabilirim deyip, insanca yaşam için gereken önlemleri almalı
ve bir an önce uygulamaya geçirmelidir.
Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Konferansı Habitat II Kent Zirvesi’nin (3-14 Haziran 1996, İstanbul) değindiği en önemli noktalardan biri
“İnsanlar için yaşanabilir çevre” idi. İnsanca yaşam için, ekolojik anlayışın, çevre bilincinin yaygınlaştırılması - güçlendirilmesi gerekmektedir.
Doğal kaynakların ölçülü kullanılması şehir planlama, katı atık yönetmeliği, kentlerin güzelleştirilmesi, çevreyi hem göze hem de ruha daha hitap
eder hale getirmek insanların birinci görevi olmalıdır.
Bu çalışmada kent ve çevre olgusu bir arada ele alınmış ve yaşanılabilir bir çevre ile yaşanabilir bir kent nasıl olmalıdır konusu irdelenmiş,
çözümler önerilmiş, bireye düşen görevler üzerinde durulmuştur. Kent ve çevre sorunları birçok yönüyle karmaşık bir yapıda gözükmesine karşın uygulanacak politika üç ana ilkenin etrafında
oluşturulmalıdır,(1):
1.Kirlenmenin kaynağında zarara yol açmadan önlenmesi,
2.Kirletenin faturayı ödemesi için çıkarılan yasalardaki yaptırımların caydırıcı olacak derecede ağırlaştırılması,
3.Demokratik kitle örgütleri ile kent yaşamında örgütlenmiş sosyal grupların kent ve çevre sorunları karşısında ortak hareket etmeleri ve bu
konuda merkezi ve yerel yönetimler üzerinde baskı oluşturacak şekilde ortak platformlar oluşturmaları.

Çevre Kirliliği
Canlı ve cansız varlıklar üzerinde zararlı tesirler bırakacak şekilde çevre şartlarında (fiziki, kimyevi ve biyolojik) meydana gelen değişikliklerin genel adı.
Çevre kirlenmesi, unsurlarının bir kısmı açısından dünya kurulduğundan bu tarafa mevcuttur.Ancak tabiatın yaratılışındaki var olan denge sebebiyle çevre kendi kendisini temizlemektedir.Fakat son asırda tabii dengeyi kirlenme oranı bakımından menfi yönde bozan ve tabii temizleme araçlarının kapasitesini aşan veya yok eden yoğun gelişmeler neticesinde, çevre kirlenmesi problemi olanca ağırlığıyla dünya çapında kendini hissettirmektedir.
Çevre, canlının içinde bulunduğu, tesir ettiği müteessir olduğu bir vasat olup, biyolojik ve fizikokimyasal durumu ile canlıda müsbet veya menfi değişikliklere sebep olur.Canlıların yaşayabilmesi için, genetik (irsi) yapı ve bundan mütevellid kabiliyetleri ile çevre şartlarının uygun bir düzen içerisinde bulunması gerekmektedir.Her canlı için belli çevre şartları söz konusudur.En uygun yaşama şartlarının dışına doğru çıkıldıkça, yani sınırlara yaklaştıkça canlıda bir takım fizyolojik değişmeler beklenebilir.Bu sınırlar dışına çıkılırsa canlı artık yaşayamaz.
Belli bir besin ortamı içerisinde yaşayan mikroorganizmalar, bu ortamı fizyolojik faaliyetleri sırasında çıkardıkları artık maddelerle kirletince, çevrenin kimyasal terkibinin değişerek yeni çevre şartları hasıl olur.Neticede bu ortam onlar için zararlı ve yaşanılamayacak bir hal alır.Dünyamız sınırlı bir ortam olmasına rağmen, canlıların hayati faaliyetleri icabı meydana gelen zararlı maddeleri çok karışık analiz yahut sentez hadiseleriyle tekrar eski hallerine çevirecek bir güce hassas bir dengeye sahiptir.Bu aslına dönüş süresi zararlı maddelerin terkibine göre değişir.Zararlı maddelerin aynı hal üzere kalması uzun sürerse, zararı da o nisbette tesirli olur.İnsanoğlu hayati faaliyetleri icabı çevresinin kimyasal terkibinde değişiklere ve uzun süre bozulmadan kalabilen zehirli maddelerin birikmesine sebeb olmuştur.
Çevreyi kirletici elemanlar : Yanma ürünleri ; insan dışkısı ; teneffüs edilmiş hava; tozlar, patojen mikroplar; buharlar; gazlar;, endüstriyel solventler, ekstrem (aşırı yüksek veya düşük) sıcaklıklar; zirai gübreler, infrared (kızıl altı, ötesi), ultraviolet (mor ötesi) ve hatta görünen ışık; iyonlaşan radyasyonlar; radyoizotoplar; gürültü; aşırı yüksek frekanslı ses ve bazı mikrodalgalı elektromanyetik radyasyonlar sayılabilir.
Böyle biyolojik, kimyevi veya fiziki maddelerin sadece mevcut olmaları,mutlaka kirletici olmalarını icab ettirmez.Kirlenmeyi tam tarif etmek için bunların zaman, mekan miktarı (konsantrasyon ve şiddet) ve zararlı tesir bakımından değerlendirilmeleri lazımdır.Kirleticiler sağlığa zarara, sıkıntı doğurmaya, ekonomik veya estetik zarar, kısa veya uzun bir zaman zarfında veya sonra sebep olabilirler.Kapalı yerlerde mevcudiyetine müsaade edilen kirletici konsantrasyonu, umumiyetle insan sıhhati düşünülerek tesbit edilir.
Bir organizma veya ekolojik cemiyetin etrafındaki karmaşık fiziki, kimyevi ve biyolojik faktörler, birçok canlı türlerinin biri veya birçoğuna tek taraflı veya karşılıklı olarak tesir edilerek, onların teşekkül, gelişme ve yaşamasında rol oynar.Bir çevre elemanı, bir canlı türü için kirleticiyken, aynı eleman diğer bir tür için arzu edilen bir besleyici durumunda olabilir.bu yüzden kirlenme ve bulaşmanın tarifi eksereriya zor olur.İnsan veya herhangi bir diğer organizmanın yaşaması sonucu atılan ve teşekkül eden, ortaya çıkan metabolik ifrazat, diğer organizmalarca ekolojiyi dengelemek üzere kullanılmadıkça çevre kirlenmesine yol açar.Ayrıca, enerjiyi ve maddeyi kullanılabilir ürünlere dönüştürmede (tahvil etmede) insan ekseriya verimsiz,israfçı ve düşüncesiz davranmaktadır.Böylece sanayii kaynaklı kirleticilerin çevreye yayılmasına sebep olmaktadır.Bundan dolayı çevre kirlenmesinin günümüzdeki problemleri, insan nüfusunun hızla çoğalması ve genişleyen teknolojiden kaynaklanmaktadır.
Su ve kıyı kirlenmesi : Suların kullanış maksadının elverişsiz hale gelmesine su kirlenmesi denir.Bu durumdaki sular içmek içi kullanılmaz.Kullanma ve sulama sularından da başka mahzurlar ortaya çıkar.Irmak, göl ve denizlerde ise balıklar ölür, diğer canlılar tür ve sayı olarak azalır.Hava da kirlenmeye başlar.turistik, dinlenme, yüzme ve seyirlik değeri kaybolur.İçindeki malzemeyi çürütücü olur.Ulaşım imkanlarını azaltır.Yüzeylerinde köpük teşekkül eder.Tatlı suların renk, koku ve tatları değişir.Su yosunları önce çoğalır.Sonra ölerek, kirlenmeyi arttırır.
Meskenlerden dışarıya atılan sıvı artıklar, endüstri tesislerinden çıkan sıvı (sıcak su, zehirli su, asitli su, bazik su, yıkama suyu, deterjanlar, organik artıklar) ve katı artıklar (çöp, moloz gibi), derelerden ve yamaçlardan gelen erozyon malzemeleri, madeni artıklar (eski eşya, alet makine vs.) ve ziraat alanlarından gelen gübre ve ilaç artıkları vs. gibi hususlar, kirlenmenin başlıca sebepleridir.
Japonya’da civalı artıkların denize akması ve buradan yakalanan balıkların yenilmesi neticesinde pek çok insan ölmüştür.Sağ kalanlarda felç, sağırlık, körlük, ağrılar ve delilik meydana gelmiş, gebe kadınlar anormal çocuk doğurmuştur.Dünyanın birçok ülkesinde çinko fabrikası artıkları ile sulanan çeltikleri yiyen kimselerde kalsiyum noksanlığından oluşan kemik erimesi hastalığı meydana gelmiş ve gelmektedir.
Bugün Avrupa’da ve Amerika’da pek çok nehir adeta zehir akıtmakta, içme suyu kanallarına sızarak onları da zehirlemektedir.
1990 sonlarında Irak’ın Kuveyt’i işgali sonrasında ateşe verilen petrol kuyularında Ortadoğu ve Asya kıtasının önemli bir bölümünde çevreyi deniz, hava ve toprak olmak üzere üç cepheden kirletti.Uzmanlara göre denize pompalanan 11 milyon varil petrol, denizin içindeki canlılar bakımından dünyanın en zengin bölgesi olan Basra Körfezini ölü deniz haline getirdi.1992 yılının sonunda tamamen söndürülmüş olan petrol kuyularından çıkan yarım milyon ton petrol duman olarak atmosfere karıştı.Bu duman komşu ülkelere yayılıp asit yağmuruna dönüşerek, daha uzun yıllar tarımda verimliliği azaltan duman içinde bulunan 10.000 tondan fazla is, kükürt, çeşitli zehirli gazlar karbondioksit ve büyük miktarda kanser yapıcı hidrokarbonlar çevreye yayıldı.Yine 80 kuyudan fışkıran binlerce ton ham petrol Kuveyt çöllerinde kirli bir nehir gibi aktı.
Son yıllarda artan nüfus baskısı, gelişen turizm, plansız yerleşim ve endüstrinin meydana getirdiği kirlilik, yanlış arazi planlaması, kıyıları da belirli bir düzeyde etkileyen asrın meseleleri olmuştur.Burada cehaletin payı da unutulmamalıdır.
Türkiye’de plansız ve düzensiz bir kıyı kullanımının ortaya çıkardığı bir panorama vardır.Bakıldığında göze çirkin gözüken bir yapılaşma kaybolan tabii güzellik yerine renksiz beton yığınları veya şekilsiz binalar ve kulübeler görülmektedir.Tabii bunlarla beraber gelen yoğun kullanma sonucu kanalizasyon, çöpler ve tahrip edilen kıyı bitki örtüsü de bu zincirin halkalarını teşkil etmektedir.
Diğer taraftan endüstrinin kıyı ekolojisinde yaptığı değişiklik, kirlenmeden doğan tahribat, kıyıda yaşayan canlıların sonu olmaktadır.
İzmit, İzmir Körfezleri, Haliç, kirlemiş bir Marmara Denizi ve her geçen yıl tabi olarak kendini temizleyebileceği miktarın üstünde kirletilmekte olan diğer kıyılarımız da suda çözülmüş oksijeni azaldığı ve kolibasillerinin yaşadığı değişik bir ortam teşekkül ettirmektedir.Bilhassa Haliç ve İzmit Körfezi ülkemiz deniz kıyılarında su ve kıyı kirlenmesinin çok yüksek seviyelere ulaştığı iki yerdir.
Hava kirlenmesi : Bu kirlenme yakıt kullanılmasından, artan sanayileşmeden ve şehirlerde aşırı derecede nüfus şişmesinden kaynaklanır.Kirletici maddeler gaz, sıvı damlacıkları (zerrecikler) veya bunların karışımı şeklinde olur.Bu maddeler ; ya doğrudan bir kaynaktan çıkıp yayılır veya atmosferde yayılan maddelerin kendi aralarında veya atmosferik bileşenlerle ve fotokimyasal bir faaliyet mevcut olup olmaması şartı altında reaksiyona girerek ortaya çıkar.Esas kirleticiler ; 100 mikrondan daha büyük çaptaki kaba tanecikler, kükürt bileşikleri, organik bileşikler, azot bileşikleri, oksijen bileşikleri, halojen bileşikleri ve radyoaktif bileşikleridir.
İnce aerosiller içinde karbon zerreleri, metalik tozlar, silikatlar, florürler, reçineler, katranlar (kurumlar), çiçek tozları, mantarlar, katı oksitler, nitratlar, sülfatlar, klorürler, aromatik bileşikler vs. ihtiva eder.Bunlar zerrecikler olarak ışığı dağıtırlar böylece katalizörümsü rol oynayarak absorbe edilmiş kirleticiler arasında en çok ince bir şekilde bölünmüş durumlarından faydalanarak reaksiyonların meydana gelmesini sağlarlar.Yine bunlar elektrostatik yük taşıyıcı olarak diğer zerrelerin ve gazların kondansasyonuna ve bir araya gelmelerine sebep olurlar.Yine bunların bazıları kimyasal türden olmaları sebebiyle bitkilere ve hayvanlara çok toksit (zehirli) ve korroziv (aşındırıcı) bir etki yaparlar.Radyoaktif oldukları ölçüde normal radyasyon dozajını arttırır.Kanser veya mutasyon (hücrelerdeki değişme) doğuran faktörler olurlar.Sırf bir toz olarak elbiseleri, binaları ve bedeni kirletirler.100 mikrondan daha büyük çaplı taneciklerde benzer problemler ortaya koymakla beraber kendileri yer çekim kuvveti tesiriyle havada kolay ayrıldıklarından dolayı bu problemler daha az olarak meydana gelir.Bunların boyutlarını büyük olması insan ve hayvan akciğerlerine önemli miktarlarda girmelerini önler.Mamafih, bunların kirletici tesiri daha belirgindir.Çünkü çıktıkları kaynağın etrafında hemen yığılırlar.Kükürt bileşiklerinden olan kükürt oksitler ile hidrojen sülfürün tahriş edici özellikleri vardır.Atmosfere verilen organik bileşikler içinde hidro karbonlar ve bunların yanma ürünleri ile halojenli türevleri bulunur.Bunlar buhar halinde oldukları gibi bazen damlacık veya zerreler şeklinde yayılır.Bu hidrokarbonların, bilhassa olinükleer aromatik türleri memeli deney hayvanlarında kansere yol açtığı görülmüştür.Atmosfere yayılan azot bileşikleri, daha çok azot oksitler ve amonyak şeklindedir.Azot oksitler yüksek dereceli yanmalarda ve diğer sanayii işlemlerde ortaya çıkar.Azot oksitlerin düşük konsantrasyonlarda bile tahriş edici özelliğinin yanında hava kirleticisi olarak esas ehemmiyet arz ettiği durum bunların atmosferdeki fotokimyasal reaksiyona katılmasıdır.
Endüstriyel kirleticiler : Fabrika ve bina bacalarından, araba egzozlarından çıkan gazlar, insan, hayvan ve bitkilere zararlı olmaktadır.Bilhassa sanayileşmiş ülkeleri ilgilendiren bu hal atmosferik hareketler sebebiyle geri kalmış ülkeleri de alakadar eder:
Her insan günde 14.000 lt hava kullanmaktadır.O halde insanın hava ile alacağı çok düşük nispette zehirler, kısa zamanda öldürücü doza yaklaşabilir.Zehirlerin vücutta birikme süreleriyle alınan ve atılan zehirlerin farkı insanlar için mühimdir.Eğer zehirin vücuttan atılışı yavaşsa ve vücutta birikmesi görülüyorsa zehirlenme kısa zamanda kendini gösterir.
Havaya karışan bu maddeler kesif yahut şeffaf bir sis bulutu halinde şehirlerin üzerini kapatır.Isı tersliği denilen hadiselerin vukuunda tesirleri çok daha fazla olur.Genellikle toprağa yakın hava daha sıcaktır.Dolayısıyla zehirli gazların büyük bir kısmı bu sıcak hava kütlesiyle beraber taşınır.Isı tersliği (inversyon) halinde, yani yere yakın havanın soğuk, onun üstündeki hava tabakasının sıcak olması sebebiyle kirli hava şehrin üzerini kapatır.
1948’de ABD’de Donora şehri vadisinde çinko, demir ve öteki fabrikalardan çıkan ısı tersliği sebebiyle sıkışmış ve nüfusun % 43 olan 5910 kişinin hastalanmasına sebep olmuş, neticede solunum ve kalp hastalıklarından 20 kişi ölmüştür.1952 yılında Londra’da da böyle öldürücü bir olay meydana gelmiştir.Dört gün devam eden zehirli sisler şehirde görüşü sıfıra indirmiş ve dördüncü günün sonunda doktor ve hemşirelerden başka sokakta kimse kalmamış, zatürre, bronşit ve kalp hastalıkları baş göstermiştir.Neticede 4000 kişi ölmüştür.Bu tarihte Londra sisi, normale nazaran 10 misli kükürt dioksit ve 20 misli toz ihtiva ediyordu.
Otomobil egzozlarından çıkan zehirli sisler güneşi kapatır.Her bin otomobil günde 3000 kg karbondioksit, 200-400 kg hidrokarbon buharı, 50-150 kg azot oksitleri neşreder.Bu gazların laboratuar hayvanlarında kanser yaptığı görülmüştür.
Havayı kirleten bu gazlar ayrı, ayrı incelenirse, sebep oldukları arızalar şöyle sıralanabilir :
Kükürt dioksit (SO2) : Bu gazın sebep olduğu kirliliğin anlaşılması 19. yüzyılda başlar.Bugün için daha fazla önemi haizdir.Kömür, mineral yağlar % 0.5 – 2.5 bazen % 5’e kadar kükürt dioksit ihtiva ederler.Demir endüstrisi, petrol ve yağ rafinelerinin bulunduğu yerlerde bu gaz sahaları kaplar.Havadaki su ile birleşince, sülfürik asit teşekkül eder.Bu asit ciğerlerin, madenlerin,mermerlerin tahrip olmasına sebep olur.Atina ve Roma’daki tarihi yapıların bunun için geçen asra nazaran daha fazla karardığı ve yıprandığı anlaşılmıştır.
İnsanlarda bazı hastalıklara sebep olur.Petrol rafinerilerinden çıkan SO2 Yokkaichi astımı denilen müzmin bronşite sebep olmaktadır.Bazı bitkiler 10 milyonda 2 kısım SO2 ‘ye maruz kalınca zarar görürler.Yonca, arpa, yulaf, turp, marul ve çam ağaçları en hassas bitkiler arasındadır.Simptomları karakteristik olup, damarlar yeşil olduğu halde damar aralarında nekrotik sararmalar görülür.
Bununla beraber SO2 ‘nin kara leke hastalığının salgın yapısını önlediği müşahede edilmiştir.İkinci Dünya Harbi sırasında Amsterdam’da bütün fabrikalar durdurulmuştu.
Hidrojen florür (HF) : Tipik bir sanayii gazı olan Hf, çelik , alüminyum, süperfosfat fabrikalarından çıkar.SO2 ile beraber bulunursa, daha tehlikeli olur.Hele en hassas bitki Glayöl olup, konsantrasyon olarak milyarlarda bir kısım miktarda bile zarar görür.Diğer hassas bitkiler lale, frezya, bazı çam türleri, asma , şeftali ve kayısıdır.Yapraklarda SO2’den farklı simptomlar gösterir.Daha ziyade yaprak kenarında sararmalar görülür.Soğanlı bitkilerin soğan verimini azaltır.Son zamanlarda HF’ün bitki dokusunda absorbe edildiği, flor bileşiklerini çevrildiği, bazı enzim sistemlerini bloke ettiği, sitrik asit çemberini etkilediği ve böylece metabolizma faaliyetlerini bozduğu anlaşılmıştır.
İsviçre’de ilgi çekici bir durum görülmüştür.Normal NPK (azot, fosfor, potasyum) karışımına bir miktar bor ilave edilerek gübreleme yapıldığında, bağlar HF’den fazla zarar görmüşlerdir.Bazı çam türlerinin de çok uzak mesafelerden zarar gördüğü tespit edilmiştir.Avrupa ve ABD’de yapılan denemeler HF’ün böcek hastalıkları üzerinde müspet etkileri görüldüğü halde, atmosferde, HF bulunan bölgelerde kolonilerin azaldığı görülmüştür.
Yine HF ile bulaşık bölgelerde çamlarda gal yapan galafildi’nin zararı artmış ve ağaç başına ortalama 500-2000 gal tespit edilmiştir.
Karbon monoksit (CO) : Petrolün yanmasıyla açığa çıkar.Egzozlardan bol miktarda CO neşrolunur.Şiddetli bir solunum zehiridir.Teneffüs edilirse insanları öldürür.Kanda % 5 karboxyhemoglobin teşekkül ettiği zaman simptomları hissedilir.
Hidrokarbon buharları : Petrol ürünü olup, araba egzozlarından çıkar.en önemlileri etilen ve peroxyacidnitrat (kısaca PAN)’dır.Etilen direkt olarak bitki hayatına zarar verir.Çok düşük konsantrasyonla normal büyüme hormonu olarak rol oynar.Fazla miktarda ise tomurcuklanmayı önler ve yaprakları döker.PAN fotokimyasal oksidant bir madde olup, insanlara etkisi başlangıçta fark edilmez.Bir saat sonra güneş ışığında fotokimyasal reaksiyon ile tanınır.Göz ve mukozalara tesir eder.Bitkilerde oldukça karakteristik simptomların müşahede edilmiştir.Bazı çayır bitkilerinde yaprağı dipte, ortada ve içte olmak üzere enlemesine bölen nekrotik lekeler hasıl eder.
PAN’ın hücre duvarı formasyonunda önemli bir enzim olan enolaz’ı inaktive ettiği bilinmektedir.Bazı bitkilerin yaprak altı yüzünde gümüşümsü tahribat yapar.
Azot oksitleri : Arabalardan, doymamış hidrokarbon kullanan fabrikalardan, kaçan gazlardan meydana gelir.Fotokimyasal bir oksidanttır.PAN’ın terkibine girer.Trafiğin yoğun olduğu yerlerde daha fazladır.Yüksek dozda SO2 simptomlarına benzer simptomlar gösterir.Yapılan denemeler de milyarda 250 kısım NO2 ile fümiğe edilen (tütsülenen) domateslerin erken kartlaştığı ve mahsulün % 22 nispetinde düştüğü görülmüştür.
Ozon (O3) : Doğrudan doğruya veya dolaylı olarak arabalardan meydana gelir.Oksidant bir maddedir.Tütün, ozona çok hassasdır.Reaksiyonu palizat hücrelerinde ve yaprağın üst yüzündedir.Bitki hastalıkları ve zararları üzerine ilgi çekici rolü görülmüştür.Bazı bitki hastalıklarının gelişmesine engel olur.Bazı hallerde virüs ile hastalandırılmış bitkiler ozona karşı daha az hassasiyet göstermiştir.Tütün mozaik virüsü ile enfekte edilmiş tütünlerde temiz havadakilere nazaran ozon tütsülenmesine tabi tutulanlar % 21 nispetinde daha fazla hastalanmışlardır.Böylece ozonun virüs aktivitesini arttırdığı görülmüştür.Ozon bazı hastalık ve haşerelere değişik cevaplar vermiştir.
Ülkemizde hava kirliliğinin en tipik örneği Ankara’da görülmüş, ancak son yıllarda kaliteli yakıt ve “doğal gaz” kullanılmasıyla şehir kirliliği nispeten azaltılmıştır.Nefes almada güçlük çekilen Ankara’nın kirli havası her geçen yıl daha da tehlikeli boyutlara ulaşmaktaydı.Bu durum, 1930 ‘lardan itibaren devam edegelmiştir.Ankara sanayi şehri olmadığından havanın kirlenmesinin sebebi bacalardan çıkan duman parçacıkları toz ile motorlu taşıtların egzoz gazlarıdır.Bu kirliliklerin şehir atmosferine dağılmasında şehrin kurulduğu bölgenin coğrafik, topoğrafik ve meteorolojik özelliklerinin ve şehrin plan ve inşa özelliklerinin de payı büyüktür.Dünya’nın en kirli şehirleri arasında yer alan Ankara’nın havasında 11 Ocak 1982 günü, kükürt dioksit ortalaması 752,4 mikrogram/m3’e ulaşmıştır.5 Ocak 1981 günü Ankara havasındaki kükürt dioksit derişimi 1060,9 mikrogram/m3 , 18 Ocak 1980 günü ise 1334,5 mikrogram/m3 olmuştur.
Toprak kirlenmesi: Toprak insanların en önemli tabii kaynaklarından biridir.Zamanımızda çevrenin kirlenme sebebiyle toprak da tehlikeye maruz kalmakta ve zararlı hale getirilmektedir.Toprağın bu kirlenmesi tarımda kullanılan ilaçlardan, gübrelerden,sanayi artıklarından, radyoaktif izotoplardan ve beton, asfalt, kalay, demir, kurşun, alüminyum, polietilen gibi kirleticilerden petrol ve sıvı artıklarından ileri gelmektedir.
Zirai mücadele ilaçları tatbik edildikten sonra uzun süre bozulmadan kalabilmektedir.Yapılan araştırmalara göre bu süre 3 ay ile 5 yıl arasında değişmektedir.Tatbik sahasından rüzgar erozyonu sebebiyle bitki parçacıkları, tohum sporları ve tozlarla, toprak ve bitki buharları ile, sulardan dalga serpintileri ile bulutlara taşınan pestisitler her tarafa yayılmakta, rüzgar, sis, yağmur ve karla tekrar toprak veya sulara karışmaktadır.Farklı kaynaklara göre pestisitlerin % 10 ila % 70 ‘nin tatbik sahası dışına taşmadığı bildirilmektedir.
Radyoaktif kirleticiler : Enerji üreten atom reaktörlerinden çıkan artık, kaza sonucu veya izotop artıkları ile radyoaktif maddelerin kendilerinden doğan bir kirliliktir.Radyum, uranyum gibi bazı elementlerin fizik ve fizyolojik etkiye sahip ışınlar neşretmelerine radyoaktivite denir.Radyoaktif maddelerin atom çekirdeklerini parçalaması sonucu o madde yok olur ve korkunç bir enerji hasıl olur.Bundan istifade ile atom bombası yapılmıştır.Atom bombası patladığında kısa sürede çok yüksek ısı, ışın ve sadme etkileri meydana gelir.Bu sebeple atom bombası patlatılan yerdeki katı cisimler de gaz haline geçer ve havaya karışan bu maddeler patlayıcı maddenin yanı sıra radyoaktif maddenin artıklarını taşır.Meydana gelen radyoaktif bulutlar birkaç yüz km ‘ye kadar yayılarak yere düşer.
Radyoaktif maddeler neşrettikleri şualarla (bilhassa gamma ışınları) canlı hücre, dolayısıyla dokulara etki ederek bir takım arazların ortaya çıkmasına sebep olurlar.Akyuvarlar tahrip olmakta alyuvarlar üreyememekte dokular tahrip olarak kanser meydana gelmektedir.Radyoaktif tesire maruz kalmış ana ve babaların çocuklarında çeşitli anormallikler ortaya çıkar.Halen Japonya’da atom bombasının etkilerinin silinememiş olması ve zararlarını ırsiyete intikal etmesi, bu tesirin korkunçluğunu ortaya koyar.
Biyolojik kirleticiler : Mikroorganizmalar (mikroplar, bakteriler), insan, hayvan ve bakterilerden hastalık yapan canlıların (patojen) bir kısmı, devamlı olarak çevrede müsait şartlar bulursa faaliyetini arttırır.Bu şartlar ortadan kalkarsa faaliyeti yavaşlar veya durur.Kendisi için müsait ortam ulaşırsa salgınlar meydana gelir.Salgın esnasında, çevre artık o tesirle kirlenmiştir.Mikropların azalması, yani hayatın devam ettiremeyecek seviyeye düşmesi veya koruyucu tedbirlerin alınmasıyla veya bazı şartlarda bağışıklığın hasıl olmasıyla salgınlar a ortadan kalkar.Neticede fazla çoğalan hastalık mikrobu azalır ve tekrar denge sağlanmış olur.
Avrupa’da 1840 yılında patateslerde görülen mantar hastalığı sebebiyle birçok kimse Amerika’ya göç etmek zorunda kalmıştır.1850’de Fransa’ya giren ve bağlarda korkunç zararlar yapan Filoksera uzun seneler her yıl ortalama bir milyon Frank zarara sebep olmuştur.1843’de Kırım’da başlayan veba salgını Avrupa’ya sıçramış ve 8 yıl devam ederek 25 milyon insanın ölümüne sebep olmuştur.Hastalığın çıktığı yerde mümkün olan koruyucu tedbirlere ve karantina uygulamasına geçilse bile bazı şartlarda insanoğlu aciz kalmaktadır.Nitekim bazı mantar sporları atmosfer hareketi ile 12.000 kilometreye kadar yayılabilmektedir.
Dolayısıyla salgınlara karşı dikkatli ve devamlı tedbirlerin alınması lazımdır.Aksi halde korkunç neticelerle karşılaşmak mümkündür.Son yıllarda çevre kirlenmesi mevzunda yapılan neşriyatlarla kamuoyu aydınlatılmıştır.Bilim adamları dünyanın aya giden bir uzay gemisinden alınmış resimlere işaret ederek, bütün insanların yer küresi adındaki uzay gemisine binmiş astronotlar olduğunu hatırlatmıştır.Bu gemiye eskiden beri oldukça iyi dengelenmiş bir hayati destek sistemi ihsan edilmiştir.Bu sistem öyle büyüktür ki, milyonlarca insanın ihtiyacını karşılamaktadır.Bu dengenin ne kadar süreceği ve ne derece insana faydalı olacağı, muazzam teknolojik, politik ve dini çok yönlü meseleler arz eden bir sorudur.Sanayileşme, insan kültürlerinin bütün üyeleri için yeterli bir hayat seviyesi geliştirmek bakımından lazım olmasına rağmen, madde ve enerjiyi verimli bir tarzda kullanmak ve bu hedefe artık madde hasıl etmeden varmak, gittikçe artan güçlüklerdendir.Artık madde üretilmesi de kirlenmenin kaynağını teşkil eder.
Kültürel gelişme ve sanayileşme, insanlar ile yani nüfusla doğru orantılıdır.İnsan nüfusundaki artma doğuştan ziyade ölüm hızındaki değişimle ilgilidir.
Çevre kirlenmesi ile mücadele: Çevre kirliliği ile mücadelenin iki ana noktası mevcuttur.Bunlar ; bozulmamışı bozulmaktan koruma (dış etkileri ortadan kaldırma) ve bozulmuşu düzeltmedir.Bunun için kirleticiler daha kaynaklarında iken yayılmadan tamamen veya kısmen tutulur.Mesela ; hava kirlenmesinden gaz çıkış yerlerine çeşitli filtreler takılır.Kanalizasyon suları arıtma tesislerinde çökertme, havalandırma, süzme, nötrleştirme, dezenfeksiyon gibi işlemlerden sonra tabiata terk edilir.Denizlerde, kıyılarda, nehir deltalarında çeşitli tedbirler alınır.Gemilerin artıklarını rastgele boşaltmalarını, sahil şeridini kanalizasyon ve çöp birikintilerinin verilmesine ve nehirlerin erozyon toprağı ile yatağını doldurmalarına mani olunur.
Umumiyetle gürültü “istenmeyen bir ses” olarak tarif edilir.Halbuki günümüzde gürültüyü “insan sağlığına zararlı bir ses” diye tarif etmek daha doğrudur.Çok fazla gürültü işitme duyusunun kaybolmasında yüksek tansiyona kadar çeşitli şekillerde insan sağlığına zarar verebiliyor ama gürültü ile geçen kamyonların sesine dışarıda top oynayan çocukların sesini, elektronik beton delicinin kulak tırmalayıcı gürültüsünü, sonuna kadar açılan teybin ve radyonun bağırtılarını duymamazlıktan gelmek mümkün değildir.
O halde gürültü ile birlikte yaşamaya alışıp sağlığa en az zarar verecek şekilde indirecek tedbirleri almalıdır.Hiç beklenilmeyen çok yüksek bir ses duyulduğu zaman kan damarlarında hormonlar dolaşır, kalpler daha hızlı çarpar, eller buz gibi olur, ağız kurur, mide yerinden oynamış gibi olur.bu şiddetli tepkinin sonucu sinir sistemi, kalp ve diğer organlarda belli bir gerginlik ortaya çıkar.bu gerginliğin devamlı ve sık görülmesinin sonucu, gürültülü fabrikalarda çalışan işçilerde işitme duyusunun kaybolması kalp hastalıkları, yüksek tansiyon, ülser gibi çeşitli mide hastalıkları, sinir hastalıkları gibi sağlık meseleleri, sessiz yerlerde çalışan işçilere nispetle daha çok görülür.
Gürültüyü önlemek için turbo jet tipi uçak motorları turbo fan şekline dönüştürülüp, fanların da gürültüsü azaltılmaya çalışılmaktadır.Aletler ve makineler gürültüsüz tipe dönüştürülmekte veya gürültüyü yutacak malzemeler kullanılarak alet ve binalar izole edilmektedir.Otoyollarda gürültüyü tutucu duvarlar inşa edilmektedir.Kulaklarda köpüklü lastik veya bal mumu katılmış pamuk tıkaçlar kullanılmaktadır.

üreme

Üreme:Canlilarin soylarinin devami için kendilerine benzer yavrular meydana getirmelerine denir.eseyli ve eseysiz olarak iki sekilde olur. Eseysiz üreme:Esey hücrelerine gerek olmadan yapilan üreme seklidir. Yavrular tamamen ana bireye benzerler. Eseysiz üreme çesitleri: 1.Bölünme:Monera, protista ve mantarlarda görülür. 2.Tomurcuklanma:Maya hücrelerinde ve bazi protistlerde görülür. 3.Sporlanma:Parazit bir hücreli, mantar ve bazi ilkel bitkilerde görülür. 4.Vejetatif üreme:Ana bitkiden ayrilan kismin bölünme özelligi kazanmasiyla olur. Çelik, daldirma, asi gibi çesitleri vardir. Mitoz bölünme esasina dayanir. Eseyli üreme:Farkli iki cins gametin birlesmesi ile yeni bir canlinin olusmasidir. Kalitsal yönden farkli canlilar olusur. Zigot:Gametlerin birlesmesi sonucu(döllenme) olusan yapidir. Zigottan sonraki bölünmeler mitoz bölünmedir. Izogami:Sekil ve büyüklük bakimindan ayni olan gametlerin birlesmesidir. Yesil su yosunu ve ulotrix’te görülür. Anizogami:Yapi ve büyüklük bakimindan farkli olan iki gametin birlesmesidir. Alg ve mantarlarda görülür. Oogami:Büyük ve hareketsiz yumurta hücresi ile küçük ve hareketli sperm hücresinin birlesmesi ile olan üremedir. Memeliler ve gelismis bitkilerde görülür. Hermafroditlik:Bir organizmanin hem erkek hem de disi esey organlarini barindirmasidir. Partenogenezdöllenmis yumurtanin geliserek tam tesekküllü bir bireyi olusturmasidir. Bu birey cinsiyet olarak erkek olup, vücut hücreleri haploit kromozom sayisina sahiptir. Döllenen yumurtalardan mutlaka disi bireyler olusur. Arilar ve bitki bitlerinde görülür. Metagenez:Eseyli üremenin ardindan eseysiz üremenin gerçeklesmesidir. Sitma mikrobu, deniz anasi, egrelti ve karayosunlarinda görülür. Tohumsuz Bitkilerde Üreme Tohumsuz Bitkilerde Üreme Açik tohumlular:Üremeleri kozalak içinde açikta bulunan tohumlarla gerçeklesir. Tozlasma rüzgarla olur. Kapali tohumlular:Tohum taslaklari ovaryum içerisinde saklanir. Üreme yapilari çiçekte bulunur. Çiçekli Bitkilerde Eseyli Üreme Bir çiçegin genel yapisi Pistiidisi organ Stamen:Erkek organ 1.Polen olusumu:Erkek organ bascigindaki polen keseleri içinde 2n kromozomlu polen ana hücrelerinden mayoz ile n kromozomlu 4 tane mikrospor çekirdegi olusur. Bunlarin mitoz geçirmesi ile n kromozomlu iki çekirdek tasiyan (generatif ve vejetatif çekirdek) yapi olusur. Bu yapiya polen(çiçek tozu) denir. Polen çimlenirken vejetatif çekirdekten polen tüpü olusur. Generatif çekirdekten sperm çekirdekleri olusur. Her türün poleni kendine özgü bir sekle sahiptir. 2.Yumurta hücresi olusumuisi organ yumurtaligindaki tohum taslagi içinde 2n kromozomlu tohum taslaginin ana hücresi mayoz geçirerek n kromozomlu 4 tana makrospor olusturur. Makrosporlarin 3 tanesi erir, kalan 1 tanesinin çekirdegi arka arkaya 3 mitoz geçirerek 8 çekirdekli bir yapi olan EMBRIYO KESESI ni meydana getirir. Bir kutuptaki 3 çekirdekten ortadaki yumurta çekirdegigeliserek yumurta çekirdegi halini alir ve döllenmeye hazir durumdadir. Ortadaki 2 çekirdekte endospermi olusturacak olan polar (kutup) çekirdeklerdir. Diger çekirdeklerden 3 ü antipot, 2 si sinerjit adini alir ve kaybolur. 3.Tozlasma:Erkek organlarin basçigindaki polenlerin su, rüzgar, böcek gibi faktörlerle disi organin tepecigine tasinmasidir. ·Sperm çekirdegi(n)+Yumurta(n)¾®Zigot(2n)® Embriyo Döllenme ·Sperm çekirdegi(n)+Polar çekirdekler(2n)®Triploit çekirdek(3n)®Endosperm ·Tohum döllenmeden sonra olusur. Tohum taslagininörtüleri kalinlasarak tohum kabugunu yaparlar. Tohum embriyo+endosperm+tohum kabugundan olusur. ·Tohum taslagi sayisikadar tohum olusur. ·Disi organ ve çiçek tablasi, besin depolayarak tohumun çevresinde meyvayi olustururlar. ·Tohumun yapisinda sunlar bulunur: -Embriyo(embriyonik kök=radikula ve embriyonik gövde=plumula)= 2n kromozomlu -Çenek (kotiledon)= 2n kromozomlu -Endosperm (besi doku)= 3n kromozomlu -Kabuk (testa)= 2n kromozomlu

NASTİ,TROPİZMA VE TAKSİ HAREKETLERİ

AMACI:üremek ve yaşam mücadelesidir.Bu davranışlar DNA ile ilgilidir ve otomatiktir.
BİTKİLERDE DUYARLILIK
Bitkilerde sinir sistemi olmamasına rağmen bazı duyarlılık davranışları gösterirler.bazıları hormanlarla bazıları da içsel hareketlerle oluşur.3'e ayrılır:
TAKSİ(GÖÇ)
Genel olarak bu hareket bir uyarana yaklaşmak veya uzaklaşmak şeklinde olur.Eğer hareket uyarana doğru ise pozitif(+),uyarandan kaçmak şeklinde ise negatif(-)dir.
UYARAN TAKSİS HAREKETİ
sıcaklık termotaksi
ışık fototaksi
kimyasal madde kemotaksi
yerçekimi jeotaksi
örnek:Amip şiddetli ıkıktan uzaklaşır negatif taksi,besine yaklaşor pozitif taksi
TAKSİS HAREKETLERİNDE etkili tek faktör dış uyaranlardır.

TROPİZMA(YÖNELİM)
Bitkilerde uyarının yönüne bağlı olarak gerçekleşen hareketlerdir.uyarandan uzaklaşmak şeklinde oluyorsa negatif tropizma,uyarana yaklaşmak biçiminde oluyorsa pozitif tropizma adını alır.
UYARAN TROPİZMA HAREKETİ
ışık fototropizma
ışık fototropizma
sıcaklık termotropizma
kimyasalmadde kemotropizma
su hidrotropizma
yaralanma travmatropizma
Bu hareketler kök,gövde ve yapraklarda gözlenir.MESELA kök yerçekimine doğru büyür.Bune pozitif jeotropizma adı verilir.Bitkilerin ışıktan daha fazla yararlanmasını ve daha fazla fotosentez yapmasını sağlar.
Bitkilerde uyartının yönüne bağlı olmayan ve genellikle tropizma hareketlerine göre daha hızlı gerçekleşen nasti adı verilen davranış biçimi wardır.Nasti hareketlerinde turgor basıncının değişmesinin önemli rolü vardır.Bazı nasti hareketlerinde,tropizma hareketlerinde görüldüğü gibi asimetrik büyümeye neden olur.